تحلیل گفتمان انتقادی خطبه دمشقیة امام سجاد(ع) براساس نظریه نورمن فرکلاف

علوم قرآن و حدیث

مقاله 10، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، تیر 1402، صفحه 199-221   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79718.1416

نویسندگان

سیده زهرا مکی¹؛ حسن عبدالهی^{* 2}؛ سید حسین سیدی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

امام سجاد(ع) در پرخفقان‌ترین دوران امامت کردند؛ بااین‌حال از رشد جامعه و مبارزه با طاغوت غفلت نورزیدند. درک چندانی از جهاد روشنگرانهٔ ایشان وجود ندارد، لذا انجام چنین پژوهش‌هایی ضرورت می‌یابد. در واقع مسئلهٔ اساسی در این‌گونه پژوهش‌ها این است که با بهره‌گیری از نظریات جدیدِ حوزه‌های مختلف و با نگاهی برون‌دینی، به مباحث دینی و طرح مباحث جدید یا اثبات مطالب گذشته اهتمام ورزیده شود.
در این جستار نیز از نظریهٔ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بهره گرفته‌ایم. فرکلاف در نظریهٔ خود قائل به سه مرحلهٔ توصیف، تفسیر و تبیین است. به‌روش تحلیلی‌توصیفی برمبنای نظریهٔ فرکلاف در مرحلهٔ توصیف و تفسیر روشن می‌شود که این خطبه ازنظرِ روابط معنایی، عبارت‌بندی‌ها، بار ایدئولوژیک و ارزش استعاری واژگان، وجوه امری و خبری، معلوم و مجهولی افعال و تأکید و... متناسب با بافت و هدف خطابه‌گویی است. روابط بینامتنی آن با قرآن و مناظرات امیرمؤمنان(ع) و امام مجتبی(ع) با معاویه نیز مشهود است. در بخش تبیین نیز تأثیرگذاری کلام امام بر جوّ حاکم و تغییر آن با شواهد تاریخی و مستند نشان داده شده است.

کلیدواژه‌ها

تحلیل گفتمان انتقادی؛ ایدئولوژی؛ خطبهٔ دمشقیه؛ امام سجاد؛ فرکلاف

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.

ابن‌اعثم کوفی، محمدبن‌علی، الفتوح، بیروت: دار الأضواء، 1411ق.

ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الاسلام، قم: آل‌البیت، 1385ق.

ابن‌شهرآشوب، محمدبن‌علی، المناقب، قم: نشر علامه، 1379ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران: نشر جهان، 1384.

ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن‌حسین، مقاتل الطالبیین، لبنان: اعلمی، 1419ق.

ابومخنف، لوط‌بن‌یحیی، مقتل الحسین و مصرع اهل بیته و اصحابه فی کربلاء، چاپ‌دوم، کویت: الألفین، 1408ق.

اخطب‌بن‌خوارزم، موفق‌بن‌احمد، مقتل الحسین علیه السلام، قم: مفید، 1367ق.

امیدوار، احمد، «تحلیل گفتمان انتقادی اشعار احلام نصر بر اساس نظریۀ لاکلا و موفه»، مجلۀ زبان و ادبیات عربی، ش2، 1400، صص78تا103.

آقاگل‌زاده، فردوس، تحلیل گفتمان انتقادی تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی، چاپ‌سوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1394.

بلور، مریل، مقدمه‌ای بر روند تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمهٔ علی رحیمی و امیرحسین شاه بالا، تهران: جنگل، 1389.

چارتریس‌بلک، جاناتان، تحلیل انتقادی استعاره: رویکردی شناختی‌پیکره‌ای، ترجمهٔ یکتا پناه‌پور، قم: لوگوس، 1397.

رنجبر، محسن، بررسی نقش امام سجاد(ع) در رهبری شیعه پس از واقعۀ کربلا، قم: دفتر نشر معارف، 1381.

زمخشری، محمودبن‌عمر، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، به‌تصحیح و تنظیم عبدالامیر مهنّا، بیروت: اعلمی، 1412ق.

سلطانی، سیدعلی‌اصغر، قدرت، گفتمان و زبان. تهران: نی، 1384.

شریف رضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغه، قم: هجرت، 1414ق.

شیخو الیسوعی، الأب لویی، علم الادب، چاپ‌دوم، مصر: دار النشر، 1929م.

طبرسی، احمدبن‌علی، الإحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: مرتضی، 1403ق.

طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دار التراث، 1378ق.

عکاشه، محمود، لغة الخطاب السیاسی: دراسة لغویة فی ضوء نظریة الإتصال، قاهره: دار النشر، 2005م.

فرکلاف، نورمن، تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمهٔ روح‌الله قاسمی، تهران: اندیشۀ احسان، 1398.

فلاوردو، جان و جان‌ای ریچاردسون، راهنمای گفتمان‌شناسی انتقادی: رویکرد‌ها، زیرنظر مجید خسروی‌نیک و سیدعلی اصغر سلطانی، قم: لوگوس، 1397.

قهرمانی، علی و فاضل بیدار، «تحلیل گفتمان انتقادی خطبه‌های علی(ع) در جریان بیعت عمومی»، دو فصلنامۀ پژوهش‌نامۀ علوی، س11، ش1، 1399، صص1تا25.

کلانتری، عبدالحسین، گفتمان از سه منظر زبان‌شناختی، فلسفی و جامعه‌شناختی، تهران: جامعه‌شناسان، 1391.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الأطهار، تهران: اسلامیه، 1363.

محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، اصفهان: ناشر دیجیتالی مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیة، بی‌تا.

محمدی، عادل، منظور‌شناسی زبان و تحلیل گفتمان، تهران: نشر روش‌شناسان، 1396.

محمدی، علی، زندگینامه و خطبۀ امام سجاد(ع) در شام، قم: ارم، 1371.

محمدیان، محمد، حسین از زبان حسین، چاپ‌نهم، قم: نشر معارف، 1399.

مفید، محمدبن‌محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.

مک دانل، دایان، مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان، 1380.

وندایک، تئون ای، مطالعاتی در تحلیل گفتمان از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1382.

یورگنسن، ماریان، فیلیپس، لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نی، 1389.

Fairclough، N، Language and Power، Longman group UK، New York، 1996.

Johnston، B، Discourse Analysis، Blackwell Publishing، 2008.

Analysis of critical discourse of Imam al-Sajjad's (a) sermon in Levant based on Fairclough's theory