اصل توالی رسایی و همنوایی فرایندهای واجی در ساختار هجایی زبان فارسی در چارچوب نظریه بهینگی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 8، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 30، خرداد 1402، صفحه 223-250   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.80274.1137

نویسندگان

مسعود مُشیّدی¹؛ بتول علی نژاد^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشیار گروه زبانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

این پژوهش در چارچوب نظریه بهینگی پرینس و اسمولنسکی(2004) و با استناد به شواهدی از «اصل توالی رسایی» در زبان فارسی به بررسی موضوع همنوایی در این زبان می­پردازد. اصل توالی رسایی یک الگوی همگانی در ترتیب قرارگرفتن اجزاء درون هجاست که به موجب آن درجه رسایی در توالیِ اجزاء تشکیل دهنده آغازه، سیر صعودی و در توالیِ اجزاء تشکیل دهنده پایانه، سیر نزولی دارد. در برخی موارد برای دستیابی به این اصل چند فرایند واجی مختلف باهم همنوا می­شوند. در نظریه بهینگی، همنوایی نشاندهنده وحدت عملکردی چند فرایند واجی مختلف است که هدف ساختاری یکسانی را دنبال می­کنند. در این پژوهش که از نوع توصیفی- تحلیلی است، 204 واژه با ساختار هجاییCVCC که در آنها اصل توالی رسایی نقض شده است به شکل کتابخانه­ای و میدانی مورد مطالعه قرار می­گیرند. با بررسی داده­ها، ابتدا استدلال می­شود که چگونه قواعد اشتقاقی نمی­توانند ابزاری برای نشان دادن وحدت عملکردی فرایندهای واجی مختلف باشند و سپس در چارچوب نظریه بهینگی و از طریق ترسیم تابلوهای بهینگی نشان داده می­شود که چگونه برخی فرایندهای واجی مختلف در زبان فارسی(مانند حذف، درج، قلب، ...) علی­رغم اینکه به تغییرات متفاوتی منجر می­شوند ولی به جهت دستیابی به اصل توالی رسایی با هم همنوا ­شده و یک هدف واحد را دنبال می­کنند. همچنین در این پژوهش مشخص می­شود علی­رغم یافته­های پژوهش­های پیشین که اِعمال اصل توالی رسایی در زبان فارسی را فقط مختص هجاهای دارای واکه بلند می ­داند، این اصل در بسیاری از هجاهای دارای واکه کوتاه هم صدق می ­کند.

کلیدواژه‌ها

اصل توالی رسایی؛ فرایندهای واجی؛ نظریه بهینگی؛ همنوایی

مراجع

ابوالقاسمی، محسن (1389). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران : سمت.

احمدخانی، محمد رضا(1387). بررسی جابه­جایی واجی در زبان ایرانی میانه و ایرانی جدید( از دیدگاه همزمانی، تاریخی و نظریه بهینگی). فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال .4 شماره 12. صص. 1-14.

بی­جن­خان، محمود (1392). واج­شناسی: نظریه بهینگی. تهران: سمت.

بی­جن­خان، محمود و شجاعی، راضیه (1391). تحلیل رسایی- بنیاد کاهش خوشه­های همخوانی در تلفظ کودکان فارسی­زبان. مجله پژوهش­های زبانشناسی، سال 4. شماره 1. صص. 1-19.

ثمره، یدالله(1378). آواشناسی زبان فارسی؛ آواها و ساخت آوایی هجا(ویراست دوم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

رضی­نژاد، سید محمد (1397). همنوایی برای اقناع اصل توالی رسایی در زبان ترکی آذربایجانی. پژوهش­های زبانشناختی در زبانهای خارجی، دوره 8، شماره 2. صص.585-602.

رضی­نژاد، سید محمد و بی­جن­خان، محمود (1391). همنوایی در ترکی آذربایجانی. پژوهش­های زبانی، دوره 3، شماره 2. صص.43-56.

سلیمی، لیلا و کامبوزیا، عالیه ک. ز. (1399). شیوه­های دستیابی به اصل توالی رسایی و قانون مجاورت هجا در نظریة بهینگی. جستارهای زبانی، دوره یازدهم شماره 4 (پیاپی 58). صص.241-265.

صادقی، علی اشرف (1380). تحول خوشه صامت آغازی در زبان فارسی. نامه ایران باستان، سال اول، شماره 1. صص.15-24.

عادل­گمنام، آمنه (1389). توصیف زبانشناختی گونه بُشرویه؛ رویکردی زایشی، (پایان نامه کارشناسی ارشد)، دانشکده زبانهای خارجی، دانشگاه اصفهان.

علی­نژاد، بتول و عطایی، الهه (1392). بررسی فرایند قلب و اصل مرز اجباری در زبان فارسی براساس واج­شناسی غیر خطی. مجله پژوهش­های زبانشناسی، دوره پنجم، شمارۀ 2. صص17-36.

کامبوزیا، عالیه ک. ز. (1392). واج­شناسی :رویکردهای قاعده بنیاد. تهران، سمت.

ناتل­خانلری، پرویز(1366). زبانشناسی و زبان فارسی. تهران: انتشارات توس. 

نقش­بندی، شهرام(1389). ساخت هجا و محدودیت­های واج­آرایی در هورامی و فارسی معیار(در واج­شناسی  زایشی/ پسازایشی و نظریه بهینگی). (رساله دکتری). تهران: دانشگاه علامه طباطبایی. دانشکده ادبیات فارسی و زبانهای خارجی. 

 

Alamolhoda, Seyyed Morteza (2000). Phonostatistics and Phonotactics of the Syllable in Modern Persian. Finland: Studia Orientalia. The Finish Oriental Society.

Boersma, P. & Levelt, C. (2003). Optimality Theory and phonological acquisition. Annual Review of Language Acquisition. 3, 1–50.

Clements, G. N. (1990). The role of the sonority cycle in core syllabification, In Kingston, & M. E. Beckman (Eds.). Papers in laboratory phonology 1: Between the grammar and physics of speech (pp. 283–333). Cambridge: Cambridge University Press.

Crystal, D. (2008). A Dictionary of linguistics and phonetics (6^thed.). Oxford: Blackwell.

Croft, W. (2003). Typology and universals (2^nded.) Cambridge: Cambridge University Press.

Frisch, S. A. (2015). A preliminary investigation of quantitative patterns in sonority sequencing. Italian Journal of Linguistics, 27(1), 9–27...

  https://www.ldoceonline.com (Longman Dictionary of Contemporay English)

Kager, R. (1999). Optimality Theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Kenstowicz, M. (1994). Phonology in generative grammar. Oxford: Blackwell.

Kisseberth, C. (1970). On the functional unity of phonological rules. Linguistic Inquiry. 1, 291-306.

Ladefoged, P. & Johnson, K.)2011(. A course in phonetics (6^thed.). Boston: Wadsworth publishing company.

McCarthy, J. (2002). A thematic guide to Optimality Theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Parker, S. G. (2002). Quantifying the sonority hierarchy, (PhD dissertation), University of Massachusetts Amherst, Retrieved from Linguistics and   Language Behavior Abstracts (LLBA). (85580658; 200310802)

Parker, S. G. (2008). Sound level protrusions as physical correlates of sonority. Journal of Phonetics. 36 (1), 55–90.

Parker, S. G. (2017). Sounding out sonority. Language & linguistics Compass. 11(9), 1- 41.

Prince, A., & Smolensky, P. (2004). Optimality Theory: constraint interaction in generative grammar. New Jersey: Wiley-Blackwell.

Samareh, Yadollah. (1977). The arrangement of Segmental Phonemes in Farsi. Tehran: University of Tehran, Faculty of Letters and Humanities.

Zahedi, M., Alinezhad, B. & Rezai, V. (2012). The Sonority Sequencing Principle in Sanandaji / Erdelani Kurdish; an Optimality Theory Perspective. International Journal of English Linguistics, 2(5), 72-84.

Zolfaghari Serish, M. & Kambuziya, A. K. (2005). Sonority in CVCC Syllables in Persian. Journal of Language and Linguistics. Vol. 4, No. 1: 121–134.