اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی از منظر علامه طباطبایی بازخوانیِ مبانی و آثار تربیتی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 175-190   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.82190.1241

نویسندگان

فردین جمشیدی مهر^{* 1}؛ سید مهدی رحمتی²

¹استادیار و عضو هیأت علمی گروه الهیات (فلسفه) دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران

²استادیار و عضو هیأت علمی الهیات (علوم قرآن و حدیث)، دانشگاه گنبد کاووس، گنبدکاووس، ایران

چکیده

مسئلۀ اصلی این پژوهش مطالعۀ تطبیقی میان اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی با مطالعۀ موردی دیدگاه‌های علامه‌ طباطبایی است. یافته‌های این پژوهش ـ که به شیوۀ کتابخانه‌ای در جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و توصیف عقلانی داده‌ها به نگارش در آمده ـ عبارت است از اینکه مبنای اخلاق فلسفی بر انسان‌نگری صرف‌نظر از مباحث هستی‌شناختی و صرف‌نظر از رابطۀ انسان با نظام وجود و خداوند است و کلیدی‌ترین مفهوم در این اخلاق، اعتدال است؛ درحالی‌که مبنا در اخلاق توحیدی رابطۀ انسان با نظام وجود و به‌ویژه با خداوند است. اساسی‌ترین مفهوم در این اخلاق، توحید اطلاقی است. به این معنا که وجود خداوند از چنان اطلاقی برخوردار است که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد؛ بنابراین، زمینه‌ای برای شکل‌گیری رذایل اخلاقی وجود ندارد و شخص موحد با رسیدن به این درجه از معرفت توحیدی، به همۀ فضایل اخلاقی آراسته می‌شود؛ بدون اینکه میان حدوث فضایل تقدم و تأخری وجود داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

اخلاق فلسفی؛ اخلاق توحیدی؛ اعتدال؛ توحید اطلاقی؛ علامه طباطبایی

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المباحثات. توضیح و مقدمه: محسن بیدارفر. چ1، قم: بیدار، 1371.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المبدأ و المعاد. به اهتمام: عبدالله نورانی. چ1، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی، 1363.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. تسع الرسائل فی الحکمة و الطبیعیات (الرسالة التاسعة فی علم الأخلاق). چ2، قاهرة: دارالعرب، 1326ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. رسائل. قم: بیدار، قم، 1400ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. عیون الحکمة. مقدمه و تحقیق: عبدالرحمن بدوی. چ2، بیروت: دارالقلم، 1980م.

ابن‌عربی، ابوعبدالله محیی‌الدین محمد بن علی. تفسیر ابن‌عربی. تحقیق: سمیر مصطفی رباب. چ1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.

جامی، نورالدین عبدالرحمن بن احمد. نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی. چ2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1370.

جمشیدی‌مهر، فردین و جهانگیر مسعودی و علیرضا کهنسال. «تحلیل ماهیت عدالت در عرصۀ اخلاق با تأکید بر آرای ابن‌سینا». فصلنامۀ حکمت سینوی، ش. 57 (1396): 107-124.

رازی، محمد بن زکریا. السیرة الفلسفیة. تصحیح و مقدمه: پولکراوس. ترجمه: عباس اقبال. چ2، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.

سروش، عبدالکریم. ادب قدرت، ادب عدالت. چ5، تهران: صراط، 1392.

شامی، یوسف بن حاتم. الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم. چ1، قم: ‌جامعة المدرسین، 1420ق.

شهرزوری، شمس‌الدین محمد. رسائل الشجرة الإلهیّة فی علوم الحقایق الربانیة. تحقیق و تصحیح: نجفقلی حبیبی. چ1، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران، 1383.

شهید اول، محمد بن جمال‌الدین مکی. الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة. تصحیح و ترجمه: عبدالهادی مسعودی. چ1 قم: زائر، 1379.

شیخ اشراق، شهاب‌الدین یحیی سهروردی. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تصحیح و مقدمه: هانری کربن، سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی. چ2، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1375.

شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه. الخصال. چ1، قم: جامعه مدرسین، 1362.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. الرسائل التوحیدیة. چ1، بیروت: النعمان، 1999م.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. نهایة الحکمة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسه النشر الإسلامی، 1416ق.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد. اخلاق ناصری. چ1، تهران: انتشارات علمیة اسلامیة، 1413ق.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد. شرح الإشارات و التنبیهات مع المحاکمات. چ1، قم: نشر البلاغة، 1375.

فیاضی، غلامرضا. تعلیقه بر نهایة الحکمة. چ2، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. الحقائق فی محاسن الأخلاق – قرة العیون. تصحیح: محسن عقیل. چ2، قم: مؤسسة دارالکتاب الإسلامی، 1423ق.

قمی، علی بن ابراهیم. تفسیر القمی. تصحیح: طیب موسوی جزائری. چ3، قم: دارالکتاب، 1404ق.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چ4، تهران: دار الکتب الإسلامیّة، 1407ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. تصحیح: جمعی از محققان. چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. چ3، بیروت: دار إحیاء التراث، 1981م.

ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تصحیح و تعلیق: سیدجلال‌الدین آشتیانی. چ2، مشهد:‌ المرکز الجامعی للنشر، 1360.

ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی. تفسیر القرآن الکریم. تصحیح: محمد خواجوی. چ2، قم: بیدار، 1366.

ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی. مفاتیح الغیب. مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی. چ1، تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی، 1363.

یاقوت الأهری، عبدالقادر بن حمزة. الأقطاب القطبیّة أو البلغة فی الحکم. مقدمه و تحقیق: محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن فلسفۀ ایران، 1358.