تحلیل حِکْمی نقش قوۀ واهمه و متخیله در «تزیین شیطان»

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 239-256   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.80806.1208

نویسنده

مصطفی عزیزی علویجه^*

عضو هیئت علمی گروه فلسفه جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

تزیین و زیباآراییِ یک رفتار باطل و کنش نادرست و جذاب جلوه دادن آن در ذهن و دیدۀ انسان یکی از راهکارهای شیطان برای فریب و گمراهی اوست. پرسش بنیادین آن است که چه اتفاقی در دستگاه ادراکی و شناختی انسان رخ می‌دهد تا کاری نازیبا و زشت در نفس انسان زیبا و جذاب و درست جلوه کند؟
پاسخ به این پرسش را باید در تهییج قوای باطنی انسان و تحریک عواطف کور او توسط شیطان جست‌وجو کرد. نقش دو قوۀ «واهمه» و «متخیله» که یکی کاردکرد ادراکی و دیگری کارکرد تصرف دارد، برجسته و شایان توجه است. قوۀ واهمه به‌عنوان سلطان قوای حیوانی با تسخیر قوۀ متصرفه نقش اصلی جلوه‌پردازی و زیبانمایی وجذابیت‌سازی باطل را بر عهده دارد. شیطان به‌عنوان دشمن بیرونی از هفت شیوه برای فریب و اغوای انسان بهره می‌برد که در همۀ آن‌ها از دو قوۀ واهمه و متخیله سوءاستفاده می‌شود؛ این هفت روش عبارت‌ا‌ند از: نگاه استقلالی به اسباب ظاهری، به هیجان درآوردن عواطف و احساسات، تحریک حس لذت‌جویی و شهوت انسان، توجیه‌گری و محمل‌تراشی برای کار‌ناشایست، اختلال در دستگاه شناختی با سفسطه و مغالطه، بهره بردن از خلأها و کمبودهای روانی، سهل جلوه دادن باطل و ناچیز‌انگاری آن. این شیوه‎‌ها توسط دشمن بیرونی در جنگ شناختی نیز به کار‌گرفته می‌شود.
در این پژوهش با روشی تحلیل ـ عقلی نقش دو قوۀ واهمه و متخیله در فرایند تزیین شیطان کاویده شده و نمونه‌های قرآنی آن تحلیل گردیده است.

کلیدواژه‌ها

قوۀ واهمه؛ تزیین؛ قوۀ متخیله؛ قوۀ متصرفه؛ شیطان؛ نفس انسان

مراجع

ابن‌سینا، محمد ‌بن عبدالله. الإشارات والتنبیهات (منطق). قم: نشر البلاغة، 1375.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی،‏ 1420ق.

ابن‌فارس، احمد بن فارس. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن‌منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408.

بهمنیار، بن مرزبان. التحصیل. تصحیح و تعلیق: مرتضی مطهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1417ق.

راغب الاصفهانی، حسین بن محمد. مفردات ألفاظ قرآن. قم: طلیعه النور، 1429ق.

زمخشری، محمود بن عمر. أساس البلاغه. بیروت: دار المعرفه، بی‌تا.

شعرانی، ابوالحسن. پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی در تفاسیر مجمع البیان، روح الجنان و منهج الصادقین‏. تحقیق: غیاثی کرمانی. قم: بوستان کتاب، 1427ق.

طالقانی، محمود. پرتوی از قرآن. تهران:‏ شرکت سهامی انتشار، 1403ق.

طباطبایی، محمدحسین. ‏المیزان فی تفسیر القرآن.‏ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.

طباطبایی، محمدحسین. نهایة الحکمه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ‏1416ق.

طوسی (شیخ طوسی)، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن‏. تصحیح: احمد حبیب قصیر العاملی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.‏

طوسی، خواجه نصیرالدین. ‏شرح الإشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغة، 1417ق.

طوسی، خواجه نصیرالدین. الجوهر النضید. شرح: علامه حلی. تصحیح: محسن بیدارفر. قم: بیدار، 1413ق.

فارابی، ابونصر. ‏‏آراء أهل المدینة الفاضلة و مضاداتها. تعلیق: علی بو ملحم. بیروت: ‏مکتبة الهلال، 1995م‏.

فخر رازی، محمد بن عمر. ‏المباحث المشرقیة فی علم الإلهیات و الطبیعیات. قم: بیدار، 1411ق.

فخر رازی، محمد بن عمر.‏ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد. ترتیب کتاب العین. قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1414ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضى. ‏تفسیر الصافی. تصحیح: حسین اعلمی. تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.

قطب، سید. ‏فی ظلال القرآن. القاهرة: دار الشروق، 1425ق.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. الکافی. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد. تاج العروس من جواهر القاموس. لبنان: دار احیاء التراث العربی، 1406ق.

مکارم شیرازی، ناصر. ‏تفسیر نمونه.‏ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1412ق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة (الأسفار). بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد. تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1395.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح الهدایة الأثیریة. تصحیح: محمد مصطفى فولادکار. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی،‏ 1422ق.