نقد الحاد عمل‌گرایانۀ ریچارد داوکینز در کتاب پندار خدا

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، شهریور 1402، صفحه 97-115   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.77198.1142

نویسندگان

روح الله نظری^{* 1}؛ حمیدرضا رمضانی درح²؛ محمد جعفری³

¹دانشجوی دکتری کلام اسلامی دانشگاه قم.

²دانشجوی دکترا موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره

³عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره

چکیده

امروزه مسئله کارآمدی دین از مهم‌ترین مباحث الهیاتی بوده و با توجه به اینکه فهم آن نیازمند مقدمات فلسفی و علمی پیچیده نیست، به‌آسانی می‌تواند عموم مردم را به خود مشغول کند؛ از این جهت، دستاویز ملحدان از جمله ریچارد داوکینز قرار گرفته است. در پی این رویکرد فایده‌انگارانه به دین، داوکینز در برخی از فصول کتاب توهم خدا به رابطۀ دین و اخلاق پرداخته؛ اما نه آن‌گونه که در مباحث رابطۀ دین و اخلاق مرسوم است؛ بلکه داوکینز بحث اخلاق و دین را از این جهت کنکاش می‌کند تا با نفی کارآمدی اخلاقی دین، انکار دین را نتیجه بگیرد. نه اینکه صرفاً بگوید که اخلاق جدای از دین است و دین می‌تواند در عرصه‌های دیگر، مانند مباحث اعتقادی، ورود کند؛ بلکه با بی‌فایده جلوه دادن دین، به حقانیت آن هجمه وارد می‌کند. داوکینز در نفی اخلاق دینی، بحث خود را به دو صورت مطرح می‌کند؛ ابتدا از نگاه علمی و تکاملی، اخلاق بشری را تبیین می‌کند و در مرحله بعد، اخلاق دینی را نقادی می‌کند و سپس، با اثبات اخلاق بشری و نفی اخلاق دینی با رویکردی عمل‌گرایانه نفی دین و خدا را نتیجه می‌گیرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، فارغ از مباحث علمی و تکاملی وی ـ که در مقالات دیگر نقد شده است ـ به بررسی رویکرد عمل‌گرایانه او پرداخته و نتایج زیر به دست آمده است؛ 1. نشان دادن مغالطۀ داوکینز در رویکرد عمل‌گرایانۀ او. 2. ناقص بودن الگوی اخلاقی داوکینز. 3. نقد نگاه او به اخلاق دینی و تبیین الگوی عقلی شرعی از اخلاق دینی.

کلیدواژه‌ها

الحاد عمل‌گرا؛ داوکینز؛ پندار خدا؛ اخلاق؛ فواید دین

مراجع

قرآن کریم

بکر، لارنس. مجموعه مقالات فلسفۀ اخلاق. ترجمه: گروهی از مترجمان. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380.

جوادی آملی، عبدالله. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. تحقیق: احمد واعظی. قم: اسراء، 1389.

خندان، علی‌اصغر. مغالطات. قم: بوستان کتاب، 1388.

داوکینز، ریچارد. پندار خدا.  ترجمه: ا. فرزام. بی‌جا، 2007م.

رحیمی کفرانی، روح‌اللّه و یوسف دانشور. «بررسی تبیین تکاملی الحاد مدرن از دین». معرفت کلامی، ش. 24 (1399): 41ـ 58.

رکن‌الدینی، سیدحسین. «تبیین تلازم مطلق‌گرایی و واقع‌گرایی» معرفت اخلاقی، ش. 8 (1390): 5ـ 26.

ساجدی، ابوالفضل. «روش‌های حل تعارض علم و دین». معرفت، ش. 51 (1380): 17ـ30.

صادقی، هادی. درآمدی بر کلام جدید. قم: کتاب طه و نشر معارف، 1391.

فرانکنا، ویلیام کی. فلسفۀ اخلاق. ترجمه: هادی صادقی. قم: کتاب طه، 1383.

کانت، امانوئل. بنیاد مابعدالطبیعة اخلاق. ترجمه: حمید عنایت، علی قیصری. تهران: خوارزمی، 1394.

مصباح یزدی، محمدتقی. قرآن‌شناسی. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1394.

مصباح یزدی، محمدتقی. نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. تحقیق: احمدحسین شریفی. قم: مرکز انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1384.

مصباح، مجتبی. «نقش نیت در ارزش اخلاقی». اخلاق وحیانی، ش. 2 (1391): 81- 104.

مصباح، مجتبی. فلسفۀ اخلاق: سلسله دروس مبانی اندیشۀ اسلامی 4. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1399.

معلمی، حسن. مبانی اخلاق (در فلسفۀ غرب و در فلسفۀ اسلامی). تهران: مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1380.

نهج‌البلاغة. گردآورنده: محمد بن حسین شریف الرضی. محقق: صبحی صالح. قم: مؤسسة دار الهجرة، ۱۴۱۴ق.

هات، جان اف. خدا و الحاد جدید؛ پاسخی انتقادی به داوکینز، هریس و هیچز. ترجمه: علی شهبازی. قم: دانشگاه مفید، 1400.

Behe, Michal. J. Darwin Devolves. New York, HarperCollins publishers, 2019.

Behe, Michal. J. Darwin's Black Box: The Biochemical Challenge to Evolution. New York,
London, Toronto & Sydney, Free Press, 2006.
Dawkins, Richard. The God Delusion. Oxford: Oxford University Press, 2006.
Dembski William. Intelligent Design: The Bridge Between Science and Theology. Illinois, InterVarsity Press (IVP), 1999.