بررسی نمودها و نمادهای جعبۀ پاندورا در قصّه‌های عامیانۀ فارسی (مورد مطالعه: داراب‌نامۀ طرسوسی، قصّۀ حمزه و امیرارسلان نامدار)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 220، خرداد 1402، صفحه 1-21   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.60421.0

نویسنده

امیرعباس عزیزی فر^*

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

در این پژوهش برآنیم تا برحسب مفهوم جهانیِ پاندورا و جعبۀ او، نمودها و نمادهای این جعبه را، به­منزلۀ قرارگاه مسکونی شرّ و آفند در بافت قصّه­های عامیانۀ مکتوب فارسی بکاویم. روش پژوهش از گونۀ استقرایی برحسب مطالعۀ کتابخانه­ای به شیوۀ اسنادی است. اساس این پژوهش مبتنی بر ساختارشناسی اسطوره است که از سه منظر تقابل­های دوگانه، اتحاد ژرف­ساختی اساطیر و استعاری بودن اسطوره به چرایی همانندی نمودهای شرّ در این قصه­ها با مفهوم جهانی جعبۀ پاندورا می­پردازد. در این قصّه­ها جا­ها و مکان­هایی که به‌نوعی با عنصر یا عناصر شرّ در ارتباط است و منشأ آفت و آفند است، مصداق جعبۀ پاندورا تصور شده است. این مکان­ها از جهت معنایی، زبانی و استعاری و نیز از منظر «پیام» و «رمز» با جعبۀ پاندورا تفاوتی ندارند، تنها تفاوت آن­ها در روش ترکیب و «ظرف» آن­هاست و گرنه «مظروف» یکی است. قصّه­های موردپژوهش عبارت است از داراب­نامۀ طرسوسی، قصّۀ حمزه و امیرارسلان نامدار. ملاک گزینش قصّه­ها بسامد این مکان­هاست. پس از بررسی، پنج مکان در قالب قرارگاه مسکونی شرّ و نماد و نمود جعبۀ پاندورا تلقی شدند: باغ، چاه و زیرزمین، صندوق، حصار، قلعه یا شارستان و جزیره. در این میان بسامد شارستان و قلعه در این قصّه­ها بیش از دیگر مکان­هاست و در داراب­نامه، بیش از دو قصّۀ دیگر است. قهرمانان قصّه­ها نیروهای خیر هستند تا شرّ و آفند و بدی را یا نابود سازند یا محبوس کنند؛ بنابراین همۀ آنان استعاره از «امید» هستند، همان «امید»ی که در افسانۀ پاندورا بدان اشاره شده است. نتیجۀ کنجکاوی و سلوک (Quest) قهرمان رسیدن به این مکان­هایی است که مکمن و معدن آفت و شر هستند. چرایی همانندی این مکان­ها با جعبۀ پاندورا چندوجهی است: یکی از جهت ذات واحد و همسان ساختار اساطیر است، دیگر از جهت زبانی و بیان استعاری. از این گذشته «مادینگی» یک وجه مهم و برجسته در این همانندی است؛ پاندورا یک زن است، یک مادینه است؛ چنانکه مکان­هایی همچون باغ، چاه، زیرزمین، درّه و شکاف، جزیره (از جهت ارتباط ذاتی‌اش با آب) و صندوق نمادهای مادینگی هستند و ازاین‌جهت نماد آنیمای منفی می­توانند باشند.

کلیدواژه‌ها

پاندورا؛ جعبۀ پاندورا؛ داراب‌نامۀ طرسوسی؛ قصّۀ حمزه؛ امیرارسلان نامدار

مراجع

آموزگار، ژاله. (1384). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

 آموزگار، ژاله. (1386). زبان، فرهنگ و اسطوره. تهران: معین.

 اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1381). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی با گفتاری در عرفان مانوی. ویرایش دوم. تهران: کاروان.

 _________ .(1388). ادبیات گنوسی. تهران: اسطوره.

________ .(1381). «بررسی تطبیقی دیباچۀ مثنوی ‌معنوی و اشعار گنوسی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه فردوسی مشهد. ش 1 و 2. سال 35: صص 190-171

 بهار، مهرداد. (1378). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

 پورداوود، ابراهیم. (1374). یادداشت‌های گات‌ها. تهران: اساطیر.

_________. (1375). یسنا. ج 1. تهران: اساطیر.

________. (1377). یشت‌ها. تهران: اساطیر.

 دورانت، ویل. (1378). تاریخ تمدن؛ یونان باستان. ترجمۀ امیرحسین آریان­پور و دیگران. جلد دوم. تهران: علمی- فرهنگی

 ذوالفقاری، حسن. (1386). «چاهانه (سیری در چاه‌های معروف و اسطوره‌ای و بن‌مایه‌های داستانی چاه در ادب فارسی)». فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه الزهرا. سال 16 و 17. ش 61 و 62: صص 155-129.

 رکس، وارنر. (1379). «مفهوم اسطوره». ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور. کتاب ماه هنر. شمارۀ آذر و دی: صص 25-16

 روزبهان، بقلی‌شیرازی. (1344). شرح شطحیات. تصحیح هنری کربن. تهران: انستیتو ایران و فرانسه.

 جواری، محمدحسین؛ رضایی، مهناز. (1395). «ساختار اسطوره و زبان، ساختار خویشاوندی و زبان در مردم‌شناسی ساختاری کلود لوی استراوس». مجله جستارهای زبانی. دورۀ 7. شمارۀ 5: صص 66-43

 حسنی جلیلیان، محمدرضا؛ صحرایی، قاسم. (1390). «ریشه­یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی». مجلۀ تاریخ ادبیات. شمارۀ 65. سال سوم: صص 61-39

 خاقانی، افضل الدین بدیل. (1337). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار

 شعراوی، عبدالمعطی. (1973). «اساطیرالبشر: باندورا». مجله الجدید. شمارۀ 43: صص 27-23

 طرسوسی، ابوطاهر. (1389). داراب­نامه طرسوسی. دورۀ 2 جلدی. به کوشش ذبیح­الله صفا. تهران: علمی- فرهنگی

 فرنبغ­دادگی. (1369). بندهشن. گزارنده مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.

 فریزر، جیمز جرج. (1383). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

 کزازی، میرجلال الدین. (1384). آب و آیینه. تبریز: آیدین

 کولیر، جاناتان. (1390). بارت. ترجمۀ حسین شیخ­الاسلامی. چاپ نخست. تهران: افق.

 لویی استراوس، کلود. (1390). اسطوره و تفکر مدرن. ترجمۀ فاضل لاریجانی و علی جهان­پولاد. تهران: فرزان روز

 محرمی، رامین؛ ممی­زاده، رقیه. (1390). «تقابل نمادهای خیر و شرّ در دورۀ اساطیری شاهنامه». مجلۀ متن پژوهی ادبی. شمارۀ 49. صص: 143-127

 مزداپور، کتایون. (1386). «اسـطوره در فرهنـگ مـردم». مجموعه گفتگوهـای محمدرضا ارشاد با عنوان گستره اسطوره. تهران: هرمس.

 مشکور، محمدجواد. (1377). خلاصۀ ادیان. ج ششم. تهران: شوق.

 معین، محمد. (1371). فرهنگ فارسی. چاپ هشتم. تهران: امیرکبیر.

 میرفخرایی، مهشید. (1367). روایات پهلوی. ترجمه و آوانگاری. تهران: مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی

 ناشناس. (1347). قصّۀ حمزه. دورۀ 2 جلدی. به کوشش جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران

 نقیب­الممالک، محمدعلی. (1388) امیرارسلان نامدار. کلیات هفت‌جلدی. تهران: گلی

 همدانی، محمد بن محمود. (1375). عجایب­نامه. تصحیح جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز

هینلز، جان. (1368). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

 یونگ، کارل گوستاو. (1376). چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدد، روح، چهرۀ مکّاره. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

 Baldwin, James. (1895). “The story of Prometheus and Pandora’s Box”, https://www.commonlit.org/texts/the-story-of-prometheus-and-pandora-s-box.

 Encyclopedia of Britannica. (2020). “Pandora”, revised by Adam Augustine. (https://www.britannica.com/topic/Pandora-Greek-mythology#info-article-history).

 “The Myth of Pandora’s Box”, (W. D), By anonymous: https://www.greekmyths-greekmythology.com/pandoras-box-myth/

 Tearle, Oliver. (2023). “A Summary and Analysis of the ‘Pandora’s Box’ Myth”: https://interestingliterature.com/2020/01/pandoras-box-myth-summary-analysis-meaning/

 Hesiod (2006), Theogony and Works and Days, Trans and Intro by C. Schlegel and H. Weinfield, U.S.A: The University of Michigan Press.

 what is the myth of Pandora’s Box: https://www.twinkl.com/teaching-wiki/myth-of-pandoras-box/

 A Treasury of Literary Classics- Greek Mythology Series: Pandora’s Box:                                         https://msakanderson.weebly.com/uploads/3/7/5/3/37535731/u4_pandoras_box_se.pdf

 Kibin. (2023). The punishment for curiosity in the myth of pandora's box. http://www.kibin.com/essay-examples/the-punishment-for-curiosity-in-the-myth-of-pandoras-box-dqpEj2Ri