واکاوی جریان‌های تفکر عرفانی‌ ایرانی عصر صفوی از جهان ملموس استعاره (بررسی رسایل دهدار، جوگ بشست و اصول المعارف)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 220، خرداد 1402، صفحه 23-46   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.81129.1406

نویسندگان

بایرام مراد مرادی^{* 1}؛ عباس نیک بخت²؛ عبدالله واثق عباسی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

²دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

چکیده

در مقالۀ حاضر استعاره‌های مفهومی در سه اثر مهم دورۀ صفوی، که هرکدام نمایندۀ یک جریان فکری در این دوره هستند، بررسی شده است. رسایل دهدار نمایندۀ تفکر عجم گرایی، جوگ بشست سنت ترجمۀ آثار هندی به فارسی و اصول المعارف نمایندۀ تفکر کلامی شیعی اثنی عشری است. هر سه این آثار در تأکید بر باورهای کلامی و عرفانی ایرانی-اسلامی مشترکند. در این آثار مهم‌ترین مفاهیم شناختی یعنی خداوند، وجود، هستی در قالب استعاره‌های مفهومی مختلف تصویر شده است که مهم‌ترین آن‌ها، به ترتیب، آفتاب، نقطه و دریاست. در این مقاله با بررسی و مقایسۀ این تصاویر و خوشه‌های آن‌ها به بخشی از زیرساخت‌های فکری مشترک در این سه تفکر پی خواهیم برد که بازتابی از اندیشه‌های تصوف ایرانی است. این مقاله از رویکرد استعارهٔ مفهومی لیکاف سود جسته است.

کلیدواژه‌ها

استعاره؛ دهدار؛ میرفندرسکی؛ فیض کاشانی؛ عجم گرایی؛ تصوف

مراجع

قرآن کریم.

تاجدینی، علی. (1383). فرهنگ نمادها و نشانه­ها در اندیشه مولانا. تهران: سروش.

دشتی، محمد. (1380). ترجمۀ نهج البلاغه. قم: سلسال.

 راکعی، فاطمه. (1389). «نگاهی نو به استعاره (تحلیل استعاره در شعر قیصر امین پور)». پژوهش‌های ادبی، 7(26): 77‑99.

رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوت‌نامه. (1352).تصحیحات و مقدمۀ مرتضی صراف؛ با مقدمه و خلاصه فرانسوی از هنری کربن. تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.

زمردی، حمیرا. (1381). تجلیات قدسی درخت. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. 5(4)، 40-66.

سالم، محمد عدنان ؛ وهبی، سلیمان محمد. ( 1384). المعجم المفهرس؛ تعلیمات القران العظیم. تهران: اسلام.

 ستاری، رضا. (1388). بررسی شخصیت کاووس بر اساس برخی کردارهای او از دوران باستان تا شاهنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 4(15)، 107-122.

عرب گلپایگانی، عصمت. (1376). اساطیر ایران باستان. تهران: هیرمند.

کاوندیش. ریچارد. ( 1387). اسطوره شناسی- دایره المعارف مصور- اساطیر و ادیان مشهور جهان. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: علمی.

 کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه؛ ارسلان گلفام؛ سیما حسندخت فیروز. (1388). «استعاره‌ی زمان در شعر فروغ فرخزاد از دیدگاه زبان شناسی شناختی». نقد ادبی، 2(7): 121-136.

اسفندیار، کیخسرو (محسن فانی). (1081 ق./ 1362) دبستان مذاهب. با یادداشتهای رحیم رضازاده ملک. تهران: طهوری.

اسکندربیگ، منشی ترکمان. (1038 ق./ 1334). تاریخ عالم‌آرای عباسی. تهران: چاپخانه موسوی.

اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، جلد 1، ترجمه جواد فلاطوری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

انصاری. ( 1398). «باطنی‌نگری در تشیع و تصوف در گفتگو با حسن انصاری»، وبگاه بررسی‌های تاریخی.

باوفا، نسرین؛ یاوری، حسین. (1391). دایره مقدس: بررسی جایگاه شمسه (نماد خورشید) در ادیان توحیدی اسلام و مسیحیت، تهران: آذر.

پانی پتی، نظام‌الدین. (۱۰۰۶ ق./ ۱۳۶۰). جوگ بشست. تصحیح محمدرضا جلالی نائینی. تهران: چاپ و صحافی سهام عام.

حسینى منشى. محمد میرک بن مسعود (1082). ریاض الفردوس خانی‌. ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ ای‍رج‌ اف‍ش‍ار، ف‍رشت‍ه‌ ص‍راف‍ان‌. ت‍ه‍ران‌: ب‍نی‍اد موقوفات افشار. 1385.

داراشکوه. (۱۰۶۷ ق/ ۱۳۴۰). سرّ اکبر. به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و دکتر تاراچند. تهران: تابان.

دهدار شیرازی، محمدبن محمود .(1016 ق.). رسائل دهدار. به کوشش محمد حسین اکبری ساوی. تهران: میراث مکتوب؛ نشر نقطه. ۱۳۷۵.

رضوی، فاطمه. (1400). آزادگی و صلح کل: رشد و دگردیسی اندیشه وسعت مشرب در شعر عصر صفوی. تهران: خاموش

زرین فکر، مژگان؛ صالحی نیا، مریم. (1399). تحلیل تصویر کنشگری خداوند در باب کشاورزی، از اسطوره تا عرفان ( 1400). پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره:58. صص:79-105

زرین­فکر، مژگان؛ صالحی نیا، مریم؛ مهدوی، محمدجواد. (1392). استعاره مفهومی رویشی در معارف بهاء ولد. ادبیات عرفانی. سال پنجم، شماره 9. صص: 137-172.

شایگان، داریوش. (1389). ادیان و مکاتب فلسفی هند. تهران: امیرکبیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1386). قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی. تهران: سخن.

شکری، یدالله و سمانه شمسی‌زاده .(1394). بررسی استعارۀ زمان در تاریخ بیهقی با رویکرد زبانشناسی شناختی، دوفصلنامه مطالعات زبانی و بلاغی، سال 3، شماره 51، صص 455-494.

شیرازی، صدرالدین محمد ملاصدرا. (1027 ق.). کسر اصنام الجاهلیه. تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران. 1340.

شیرازی، محمد. (1410 ه.ق). اسفار اربعه، ج ۲، ص ۹۸، چاپ چهارم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

صفا، ذبیح الله. (1395). تاریخ ادبیات، جلد 4. فردوسی: تهران.

فرای، ریچارد ن. (1363)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: سروش

کیا، صادق. (1320). نقطویان یا پسیخانیان. تهران: ایران کوده.

گنون، رنه. (1387). نگرشی به مشرب باطنی اسلام و آیین دائو، ترجمه دل‌آرا قهرمان. تهران: حکمت.

میرعابدینی، ابوطالب؛ افشاری ،مهران. (1374). آیین قلندری: مشتمل بر چهار رساله در باب قلندری، خاکساری، فرقۀ عجم و سخنوری. تهران: فراروان.

میرفندرسکی، ابوالقاسم. (۱۰۲۰ ق.). منتخب جوگ باشست. تصحیح فتح­الله مجتبایی. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. ۱۳۸۵.

Lakoff, G. and Johnson, M. (2003). Metaphors We Live By. University of Chicago: Chicago