مأخذشناسی روایت‌های فردوسی‌نامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 220، خرداد 1402، صفحه 67-94   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.78724.1354

نویسندگان

روح الله اسدی¹؛ علیرضا شوهانی^{* 2}؛ رحمان ذبیحی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه ایلام، ایران

²دانشیار دانشگاه ایلام، ایران

چکیده

فردوسی‌نامه، مجموعه‌ای سه‌جلدی، شامل روایاتی دربارۀ فردوسی، پهلوانان شاهنامه، چند داستان غیر حماسی و تعدادی روایت دربارۀ محلّ زندگی راویان است که نام‌های شاهنامه‌ای دارند. تاکنون تصوّر عموم پژوهش‌گران حوزۀ ادبیّات حماسی و ادبیّات عامیانۀ ایران بر این بوده که این روایات، شفاهی هستند و سینه‌به‌سینه نقل شده‌اند. در این پژوهش، با مراجعه به منابع مکتوب، نشان داده‌ایم که عمدۀ این روایات، برگرفته از منابع مکتوب هستند و برخی افراد که این روایات را برای درج در این مجموعه، برای انجوی‌شیرازی فرستاده‌اند، داستان‌های ارسالی خود را از روی منابع مکتوب رونویسی کرده‌اند. منبع عمدۀ آنها نیز شاهنامه‌های منثوری است که از عصر صفویّه رواج پیدا کردند و تقریباً در هر روستایی یافت می‌شوند. با بررسی و جست‌وجو در منابع مکتوب و شواهدی که در خود روایات موجود است، نشان داده‌ایم که حدود 69 درصد از حجم روایات موجود در این مجموعه، دارای منبع مکتوب هستند، 12 درصد روایات، غیرحماسی هستند و ارتباط عمیقی با فردوسی و شاهنامه ندارند (جز در نام‌ها)، برخی از این روایات از منابع مکتوب گرفته شده‌اند و برخی دیگر نیز ماهیتاً نمی‌توانند منبع مکتوبی داشته باشند و تنها 19 درصد از کلّ مجموعۀ روایات، منبع مکتوب ندارند و از آن دسته داستان‌های شفاهی عامیانه‌ای محسوب می‌شوند که هیچ‌گاه نیازی به مکتوب‌شدن نداشته‌اند و کوتاهی و جذّابی آنها برای تودۀ مردم، شاهدی بر این مدّعاست.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ فردوسی‌نامه؛ روایت شفاهی؛ منبع مکتوب

مراجع

قرآن کریم. ترجمۀ بهاءالدّین خرّمشاهی.

آیدنلو، سجّاد. (1388). «مردم کدام فردوسی و شاهنامه را می‌پسندیدند؟ (بررسی تلقیات عامیانه دربارۀ فردوسی و شاهنامه)». متن‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ 4. صص 78- 59.

ــــــــــــــ.. (1394). «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه». دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامه. سال 3. شمارۀ 5. ص 100- 50.

ــــــــــــــ.. (1399). نیم‌پخته ترنج. چاپ دوم. تهران: سخن.

ارژنگی، کامران. (1398). الف. «خواجه نظام­الملک طوسی و شاهنامه». بیهق­نامه. سال دوم. شمارۀ پنجم. تابستان. صص 86- 79.

ــــــــــــــ.. (1398). ب. «شهریاری از دیار هند و سند: نکاتی دربارۀ منظومۀ حماسی شهریارنامه». فصلنامۀ نقد کتاب ادبیّات و هنر. سال دوم. شمارۀ 7 و 8. صص 192- 177.

ــــــــــــــ.. (1398). ج. «حکیم اسدی، سرایندۀ شاهنامۀ اسدی و منظومۀ کُک کوهزاد». جشن‌نامۀ دکتر محمود مدبّری. به کوشش نجمه حسینی سروری، علی جهانشاهی افشار و منوچهر فروزنده‌فرد. صص 45- 29.

ــــــــــــــ..  (1399). بررسی و تحلیل منابع داستان‌های مشترک طومارهای جامع نقّالی و شاهنامۀ فردوسی. رسالۀ دکتری. به راهنمایی محمّدجعفر یاحقّی و مشاوره محمود امیدسالار. دانشگاه فردوسی مشهد.

ــــــــــــــ.. (1400). «شاهنامۀ منثور یا طومار نقّالی؟». گنج کهن. سال اوّل. شمارۀ 1 و 2. ص 49- 44.

ــــــــــــــ.. (1401). «نگاهی به شاهنامۀ هفت‌لشکر». پاژ. سال یازدهم. پیاپی 46. صص 42- 31.

ارژنگی، کامران؛ یاحقّی، محمّدجعفر. (1398). «خاقانی شروانی در شعر خود از روایت کدام شاهنامه بهره برده است؟». پژوهشنامه ادب حماسی. سال پانزدهم. شماره اوّل. پیاپی 27. بهار و تابستان. صص 73- 37.

ـــــــــــــــــــــــــــ.. (1399). «بررسی برخی منابع مکتوب روایات زریری در داستان‌های مشترک شاهنامۀ نقّالان با شاهنامۀ فردوسی». زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانشکده ادبیّات دانشگاه تبریز). سال 73. شمارۀ 242. صص 84‑ 59.

امیدسالار، محمود. (1398). جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی. چاپ دوم. تهران: بنیاد موقوفات افشار.

انجوی‌شیرازی، سیّدابوالقاسم. (1369). فردوسی‌نامه. چاپ سوم. تهران: علمی.

بناکتی، فخرالدّین ابوسلیمان داودبن تاج‌الدّین ابوالفضل محمّدبن محمّدبن داود. (1348). تاریخ بناکتی. به کوشش جعفر شعار. چاپ نخست. تهران: سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملّی

حریری، ناصر. (1366). هنر و ادبیّات امروز. گفت‌وشنودی با پرویز ناتل خانلری و سیمین دانشور. بابل: کتابسرای بابل.

حمزه‌بن حسن اصفهانی. (1346). تاریخ پیامبران و پادشاهان (سنی ملوک الأرض و الأنبیاء). ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

خاقانی، افضل‌الدّین بدیل. (1388). دیوان. تصحیح ضیاء‌الدّین سجادی. چاپ نهم. تهران: زوّار.

خالقی‌مطلق، جلال. (1388). گل رنج‌های کهن. به کوشش علی دهباشی. چاپ نخست. تهران: ثالث.

خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی. (1347). سیرالملوک. تصحیح هیوبرت دارک. چاپ دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

زریری اصفهانی، مرشدعبّاس. (1396). شاهنامۀ نقّالان. ویرایش جلیل دوستخواه. چاپ نخست. تهران: ققنوس.

سیستانی، ملک‌شاه حسین. (1344). احیاءالملوک. به‌اهتمام منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمۀ و نشر کتاب.

شاهنامۀ هفت‌لشکر. (1400). به کوشش محمّد جعفری‌قنواتی و زهرا محمّدحسنی. چاپ نخست. تهران: خاموش

شوالیه، ژان. (1384). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. چاپ دوم. تهران: جیحون.

شهمردان‌بن ابی‌الخیر. (1362). نزهت‌نامۀ علائی. به کوشش فرهنگ جهان‌پور. تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

صفا، ذبیح‌الله. (1381). مقدّمه بر داراب‌نامه. اثر مولانا محمّد بیغمی. به کوشش ذبیح‌الله صفا. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

طبری، محمّدبن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چاپ پنجم. تهران: اساطیر.

طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی. چاپ نخست. تهران: خوش­نگار.

طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. (1374). به کوشش جمشید صداقت‌نژاد. چاپ اوّل. تهران: دنیای کتاب.

طومار نقّالی شاهنامه (سیاهپوش). (1390). به کوشش سجّاد آیدنلو. چاپ اول. تبریز: به‌نگار.

طومار هفت‌لشکر. (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. چاپ اوّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

غفوری، رضا. (1393). «دیو در روایت‌های شفاهی/ مردمی شاهنامه». نثر پژوهی ادبی. شمارۀ 35. صص 290- 269.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی‌مطلق. چاپ پنجم. تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

قزوینی رازی، نصیرالدّین. (1358). نقض. تصحیح میرجلال‌الدّین محدّث. تهران: انجمن آثار ملّی.

مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. تصحیح سیّد ضیاءالدّین سجّادی. چاپ نخست. تهران: دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.

ماه‌وان، فاطمه. (1396). «نمادشناسی مغفر دیوسر و دوشاخ رستم». اوّلین کنفرانس ملّی نمادشناسی در هنر ایران با محوریّت هنرهای بومی.

مجمل‌التّواریخ والقصص. (1318). به کوشش محمّدتقی بهار. تهران: چاپ‌خانۀ کلاله خاور.

محجوب، محمّدجعفر. (1374). «تحول نقّالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقّالی (قسمت دوم)». هنر و معماری. سینما تئاتر. شماره 7. ص 80-87.

ــــــــــــــ .(1386). ادبیّات عامیانۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چاپ سوم. تهران: چشمه.

مسعودی، علی‌بن حسین. (1390). مروج الذّهب. ترجمه ابوالقاسم پاینده. چاپ نخست. تهران: علمی و فرهنگی.

مشکین، حسین‌بابا. (1386). مشکین‌نامه. به کوشش داود فتحعلی‌بیگی. چاپ نخست. تهران: نمایش.

نثر نقّالی شاهنامه. (1397). تصحیح رضا غفوری. چاپ نخست. تهران: آروَن.

هفت منظومۀ حماسی. (1394). به کوشش رضا غفوری. چاپ نخست. تهران: میراث مکتوب.