گونه‌شناسی تطبیقی طردیه (نخجیرگانی) در شعر فارسی و عربی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 220، خرداد 1402، صفحه 95-120   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.78689.1352

نویسندگان

عباس واعظ زاده^{* 1}؛ محمدرضا عزیزی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه بیرجند، ایران

چکیده

«طردیه» (نخجیرگانی) یکی از انواع شعر در ادبیات فارسی و عربی است. سابقۀ این نوع از شعر در ادبیات عربی به دورۀ جاهلی بازمی‌گردد، اما در دورۀ عباسی است که طردیه به عنوان یک نوع ادبی مستقل مطرح می‌شود. رواج این نوع ادبی در دورۀ عباسی تحت تأثیر رواج شکار و علاقۀ وافر خلفای عباسی و اشراف به این تفریح درباری مرسوم در ایران دورۀ ساسانی بوده است. این نوع ادبی به تبع شعر عربی در شعر فارسی نیز رواج می‌یابد و و به عنوان یکی از زیرگونه های قصیدۀ مدحی مورد توجه بعضی از شاعران درباری، به‌ویژه شاعران دربار غزنوی، سلجوقی و گورکانیان هند قرار می‌گیرد. هدف مقالۀ حاضر بررسی ویژگی‌ها/ قراردادهای این نوع ادبی در شعر فارسی و عربی، بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های آن در این دو زبان، تفاوت آن با «شعر شکار» و ارائۀ تعریفی جامع و مانع از آن است. برای این منظور به بررسی گونه‌شناسانۀ نمونه‌های این نوع ادبی در ادبیات فارسی و عربی پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

شعر فارسی و عربی؛ طردیه (نخجیرگانی)؛ شعر شکار؛ گونه‌شناسی تطبیقی؛ نوع ادبی

مراجع

ابن­جعفر، قدامه. (بی­تا). نقد الشعر. تحقیق: محمد عبدالمنعم الخفاجِی. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن­الجهم، علی. (1400 ق). الدیوان. المحقق: خلیل مراد. ط 2. السعودیه: وزاره المعارف.

ابن­رشیق، الحسن (1401 ق) العمد. ط 5. بیروت: دارالجبل.

ابن­زهیر، کعب. (1417 ق). الدیوان. حقّقه و شرّحه: علی فاعور. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن­المعتز، عبدالله. (بی­تا). الدیوان. بیروت: دار صادر.

ابن­منظور، محمد بن مُکرَّم. (د.تا). لسان العرب. تحقیق: عبدالله علی الکبیر و الأخرون. القاهره: دارالمعارف.

ابونواس، حسن بن هانی. (1984 م). الدیوان. تحقیق احمد عبدالحمید غزالی. بیروت: دار الکتاب العربی.

ابوفراس الحمدِانی. (1987 م). الدیوان. حقّقه: محمد التونجی. دمشق: منشورات المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الإسلامیه الأیرانیه.

ازرقی هروی. (1336). دیوان. با تصحیح و مقابله و مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: زوار.

آذر بیگدلی، لطفعلی­بیگ. (1366). دیوان. به کوشش و اهتمام: حسن سادات­ناصری و غلامحسین بیگدلی. بی­جا: بی­نا.

آذرنوش، آذرتاش. (1399). «ابونواس» در دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 6. به سرپرستی کاظم موسوی بجنوردی.

بروکلمان، کارل. (1977 م). تاریخ الأدب العربی. نقّله إلی العربیه: عبدالحلیم النجار. ط 4. القاهره: دارالمعارف.

الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. (1385 ق). الحیوان. بتحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون. ط 2. القاهره: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و أولاده.

حافظ، شمس­الدین محمد. (1381). دیوان. براساس نسخۀ محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: ژرف.

خسروی، زهرا. (1379). «پیدایش شعر نخجیرگانی در ادبیات عربی و بررسی آن تا پایان سدۀ سوم هجری»

خسروی، زهرا. (1380). شعر شکار در ادب عربی (با نگاهی به شعر نخجیرگانی فارسی). تهران: امیرکبیر.

الدَّمیری، کمال­الدین محمد بن موسی. (1414 ق). حیاه الحیوان الکبری. تحقیق أحمد حسن بسج. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ربیع عطیه، اسلام. (2021 م). «رحله الصید و الطرد فی الشعر الأندلسی دراسه تحلیلیه». حولیه کلیه اللغه العربیه بالزقازیق. الرقم المسلسل 41. العدد الثالث. صص 1237-1358.

رستگار فسایی، منصور. (1382). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.

زرقانی، سیدمهدی. (1398). تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی. ج 1. تهران: فاطمی.

الزوزنِی، الحسین بن أحمد (1423 هـ) شرح المعلقات السّبع. ط 3. بیروت: دار الکتب العلمیه.

سعدی، مصلح ­بن عبدالله. (1381). کلیات. براساس تصحیح و طبع محمدعلی فروغی. تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس: بهاء­الدین خرمشاهی. تهران: دوستان.

سعید، جمیل. (1948 م). الوصف فی شعر العراق: فی القرنین الثالث و الربع الهجریین. بغداد: مطبعه الهلال.

شفیعیون، سعید. (1393). «گذری دیگرگون بر تذکره­های ادبی (بحثی در باب گونه­شناسی تذکره­های ادبی ارائۀ طرحی برای تقسیم­بندی آن‌ها)». فنون ادبی. س 6. ش 11. صص 85-104.

ضیف، شوقی. (2004 م). العصر العباسی الأول. ط 16. القاهره: دارالمعارف.

ضیف، شوقی. (بی­تا). تاریخ الأدب العربی؛ العصر العباسی الثانی. ط 2. القاهره: دارالمعارف.

طالب آملی. (بی­تا). کلیات اشعار. به اهتمام و تصحیح و تحشیۀ طاهری شهاب. تهران: سنائی.

الظفیری، محارب. (2011 م). «الصید فی تراث العرب». مجله بیئتنا. الهیئه العامه للبیئه. العدد 102. 27 مایو.

عبید الرشیدی، مسلم (2018 م) «الصید و الطرد فی شعر أبی­نواس». مجله الدراسات العربیه. کلیه دار العلوم. جامعه المینا. العدد 38. صص 2195-2216.

عزام، عبدالوهاب. (1943 م). «الصید فی الأدب العربی». مجله الرساله. العدد 527. صص 6-8.

العقاد، عباس محمود. (2013 م). أبونواس. القاهره: مؤسسه هنداوی.

عمارتی­مقدم، داود. (1395). بلاغت از آتن تا مدینه. تهران: هرمس.

عنصری بلخی. (1363). دیوان. تصحیح و مقدمه: محمد دبیرسیاقی. تهران: سنایی.

الفاخوری، حنا (1377) تاریخ ادبیات عربی. تهران: انتشارات توس.

فالح بکور، حسن و فیاض شتیات، فؤاد. (2009 م). «جمالیات البنیه الشعریه فی الطردیات الکلبیه عند أبی­نواس». مجله دراسات العلوم الإنسانیه و الإجتماعیه. المجلد 36 (الملحق). صص 779 – 795.

فرخی سیستانی، علی­بن جولوغ. (1371). دیوان. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.

فرو، جان. (1398). ژانر. ترجمۀ لیلا میرصفیان. تهران: علمی و فرهنگی.

قدسی مشهدی، حاجی محمدجان. (1375). دیوان. تصحیح: محمد قهرمان. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

کشاجم، ابوالفتح محمود بن الحسن الکاتب. (بی­تا). المصاید و المطارد. حقّقه وعلّق علیه محمد أسعد طلس، بغداد: مطبعه دارالمعرفه.

کلیم کاشانی. (1362). دیوان. مقدمۀ مهدی افشار. تهران: زرین.

لامعی گرگانی، محمدبن­اسماعیل. (1389). دیوان. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: اشجع.

مؤتمن، زین­العابدین. (بی­تا). تحول شعر فارسی. بی­جا: کتابفروشی حافظ و کتابفروشی مصطفوی.

مؤتمن، زین­العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.

مصطفی الصالحی، عباس. (1402 ق). الصید و الطرد فی الشعر العربی حتی نهایه القرن الثانی الهجری. بیروت: المؤسسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع.

معزی، محمدبن­عبدالملک. (1362). کلیات دیوان. با مقدمه و تصحیح ناصر هیّری. تهران: مرزبان.

نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن­عمر. (1382) چهار مقاله. تصحیح: محمد قزوینی. تصحیح مجدد و شرح و توضیح لغات: محمد معین. تهران: جامی.

نظامی گنجوی، الیاس­بن یوسف. (1384). کلیات. مطابق با نسخۀ تصحیح شدۀ وحید دستگردی. ویرایش: ا. بهنام. تهران: پیمان.

یوسفی، غلامحسین. (1373). فرخی سیستانی. تهران: علمی.