بررسی ادله و تأثیر اصالت وجود در مسئلۀ ماهیت واجب‌الوجود

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 193-217   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.82109.1238

نویسنده

حسین کریمی^*

مرکز تخصصی فلسفه اسلامی

چکیده

از دیرباز مسئلۀ ماهیت واجب‌تعالی در میان کلمات فلاسفه و متکلمان به چشم می‌خورد. عمدۀ متکلمان مثبت ماهیت و فلاسفه منکر آن بوده‌اند. هر دو گروه ادلۀ متعددی برای اثبات مدعای خویش اقامه کرده‌اند که بعضی از ادله بر مبانی خاصی مبتنی است. بررسی این ادله نشان می‌دهد تفسیر و تبیین حقیقت وجود واجبی و ماهیت نقش مهمی در رسیدن به نتیجه در این مسئله می‌تواند داشته باشد. همچنین، توجه به لوازم ماهیت نیز می‌تواند در نتیجۀ بحث مؤثر باشد. درصورتی‌که ماهیت را تماماً به وجود وابسته بدانیم یا محدودیت را لازمۀ ماهیت بیان کنیم، استحالۀ ماهیت برای واجب‌تعالی ثابت است؛ اما اگر در هر دو مسئله خدشه شود، نمی‌توان ماهیت را از واجب نفی کرد. در این نوشتار ادعای اول ثابت و ادعای دوم ناتمام دانسته شده است. البته ادلۀ اثبات ضرورت ماهیت برای واجب‌تعالی نیز ناتمام بوده و لذا، با توجه به اینکه ماهیت در اصل حقیقتش به وجود وابسته است و به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند مقدم بر وجود باشد، ماهیت برای واجب‌تعالی ممتنع است.

کلیدواژه‌ها

ماهیت؛ واجب‌الوجود؛ ممکن‌الوجود؛ حد وجود

مراجع

ابن‌رشد، محمد بن احمد. تهافت التهافت. بیروت: دار الفکر اللبنانی، 1993م.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الإلهیات من کتاب الشفاء. تحقیق: حسن‌زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم مرکز انتشارات، 1376.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات. قم: مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.

ابن‌سینا، حسین ‌بن عبدالله. شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی(مع المحاکمات). قم: بوستان کتاب، 1386.

آملی، محمدتقی. درر الفوائد مع مقدمة تبحث عن نبذه من حیاة المؤلف و تألیفاته المنیفة. قم: اسماعیلیان، 1374.

خمی‍نی، روح الله. تقریرات فلسفۀ امام خمینی قدس سره. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 1381.

زنوزی، علی بن عبدالله. رسالة فی مباحث الحمل (مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقاعلی مدرس طهرانی). تهران: اطلاعات، 1378.

سبزواری، ملاهادی. رسائل حکیم سبزواری (شرح حدیث علوی «معرفتی بالنّورانیة معرفة اللّه»). تهران: اسوه، 1376.

سبزواری، ملاهادی. شرح المنظومة. تعلیقات: حسن حسن‌زاده آملی. تهران: نشر ناب، 1369.

سراج، شمس‌الله و هدی حبیبی‌منش. «قاعدۀ «الحق ماهیته انیته» در سنت اسلامی و فلسفۀ یونانی». تاریخ فلسفه، ش. 2 (پاییز 1394): 109-124.

سهروردی، یحیی بن حبش. حکمة الإشراق، شارح: قطب‌الدین رازی. تعلیقه‌نویس: ملاصدرا. تصحیح: نجفقلی حبیبی و حسین ضیایی. تهران: بنیاد حکمت صدرا، 1392.

سهروردی، یحیی بن حبش. مجموعه مصنفات شیخ اشراق (التلویحات اللوحیة و العرشیة و المشارع و المطارحات). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1372.

صاحب، اسماعیل بن عباد. المحیط فی اللغة. چ1، بیروت: عالم الکتب، 1414ق.

طباطبایی، محمدحسین. نهایة الحکمة. تصحیح و تعلیق: غلامرضا فیاضی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ مرکز انتشارات، 1386.

طباطبایی، محمدحسین. نهایة الحکمة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم؛ مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد. مجمع البحرین. چ3، تهران: مرتضوی، 1375.

غزالی، محمد بن محمد. تهافت الفلاسفة. تهران: شمس تبریزی، 1382.

فارابی، محمد بن محمد. رسائل فلسفی. ترجمه: سعید حمیدیان. تهران؛ انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

فارابی، محمد بن محمد. فصوص الحکم. قم: بیدار، 1405ق.

فخر رازی، محمد بن عمر. الرسالة الکمالیة فی الحقائق الإلهیة (الرسالة الکمالیة). بیروت: دار الکتب العلمیة، 1423ق.

فخر رازی، محمد بن عمر. المباحث المشرقیة. قم: بیدار، 1387.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.

لوکری، فضل بن محمد. بیان الحق بضمان الصدق. تهران: مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی (ایستاک)، 1373.

مصباح، محمدتقی. تعلیقة علی نهایة الحکمة. قم: انتشارات مؤسسۀ در راه حق، 1405ق.

مصطفوی، محمدکاظم. الحکمة المتعالیة شرح المنظومة (تحفة الحکیم) للعلامة الکمبانی. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.

مطهری، مرتضی. شرح منظومه مبسوط‍‌ (مجموعه آثار استاد شهید مطهری). تهران: صدرا، 1376.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح أصول الکافی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار). قم: مکتبة المصطفوی، 1368.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد. بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی؛ انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، 1363.

میرداماد، محمد باقر بن محمد. تقویم الإیمان و شرحه. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1376.

میرداماد، محمد باقر بن محمد. مصنفات میرداماد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.

نبویان، سیدمحمدمهدی. جستارهایی در فلسفۀ اسلامی. قم: انتشارات حکمت اسلامی، 1395.

ولسفن، هری اوسترین. فلسفۀ علم کلام. ترجمه: احمد آرام. تهران: الهدی، 1368.