منطق استکشاف طبقه‌بندی مفاهیم اخلاقی قرآن کریم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 95-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79422.1408

نویسندگان

مریم دهقانی فیروزآبادی¹؛ مهدی مهریزی^{* 2}؛ طاهره محسنی³

¹دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث ، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی ، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی ، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران

³استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) پردیس خواهران، تهران، ایران

چکیده

آموزه‌های آسمانی به سه بخش، تفکیک‌شدنی است: عقاید و اخلاق و فقه. بنابراین، آموزه‌های اخلاقی جزو مهم‌ترین معارف قرآنی به شمار می‌رود که دارای گسترهٔ بزرگی از فضایل و رذایل اخلاقی است. برای فهم مفاهیم اخلاقی، شناسایی اهمّ و مهم آن، تعیین رتبهٔ هر مفهوم که به‌وسیلهٔ آن بتوان گام‌های تربیتی درست برای تربیت نفوس افراد جامعه را برداشت، نیاز به شاخص‌هایی است که از راه‌های متعددی برای رسیدن به آن باید استفاده کرد؛ چراکه این مسئله در متون دینی به‌وضوح تبیین نشده است.
جستار حاضر با رویکردی توصیفی‌تحلیلی طبق بررسی‌هایی که در زبان عرب به عمل آورده است، به شاخص‌های تکرار، حصر، تفصیل، تشبیه، مقایسهٔ عبارت‌ها و مضمون‌ها برای دسته‌بندی مفاهیم اخلاقی رسیده است و با مثال‌هایی از آیات قرآن، سعی در تبیین آن داشته است که بر اساس مثال‌های ذکرشده در این پژوهش، خصایل اخلاقیِ نصح و شکر، به‌ترتیب جزء بالاترین فضایل اخلاقی به شمار می‌روند. البته برای نتیجه‌گیری نهایی باید استقصای کاملی بر روی آیات اخلاقی صورت بگیرد که در پژوهشی مفصل در حال انجام است.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی؛ اخلاق؛ مفاهیم اخلاقی؛ حصر؛ افعل التفضیل؛ تشبیه

مراجع

قرآن کریم. مترجم: محمدمهدی فولادوند. تهران: دار القرآن الکریم. 1415ق.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌علی. تحف العقول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1363.

ابن‌فارس‌، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1422ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الصادر. 1300ق.

ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد. تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق. قم: بیدار. بی‌تا.

تهانوی، محمدعلی. کشاف اصطلاحات الفنون. کلکته: به‌کوشش مولوی محمد وجیه و دیگران. ۱۸۶۲م.

 

جرجانی، علی‌بن‌محمد. التعریفات. بیروت: دار الکتب العلمیه. 1403ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح. بیروت: دار العلم. 1404ق.

حسینی همدانی، محمد. انوار درخشان. تهران: کتاب‌فروشی لطفی. 1404ق.

خرقانی، حسن. «حکمت‌های سوگند در قرآن»، الهیات و حقوق. ش11، بهار1383، 91تا116. magiran.com/p153936 

درویشی، داریوش. «ارزیابی منطقی جایگاه اصول اعلامیۀ حقوق بشر در حقوق و اخلاق»، تأملات فلسفی. ش10، تابستان1392، 95تا125. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285253.1392.3.10.5.0

دیکشنری تخصصی ایرانیان الهیات. بازیابی شده در 9 مهر1401،

https://iraniantranslate.com/dictionary/theology

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا: دفتر نشر کتاب. چاپ‌دوم، 1404ق.

رجایی، محمدخلیل. معالم البلاغة در علم معانی و بیان. شیراز: انتشارات دانشگاه. 1379.

زرکشی، محمدبن‌بهادر. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار الفکر. 1430ق.

سلمان ماهینی، سکینه و دیگران. «حل شبهۀ تعارض‌آفرینی مفهوم «بی‌رؤیت» در تعریف سنتی اخلاق بر اساس الگوی چهار مؤلفه‌ای اخلاق‌ورزی»، تأملات فلسفی. ش14، بهار و تابستان1394، 117تا142. https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285253.1394.5.14.4.1.

سیوطی، جلال‌الدین. تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسسة النور. 1416ق.

شرتونی، رشید. مبادی العربیة. قم: دار الذکر. 1417ق.

صالح مازندرانی، محمدهادی. انوار البلاغة. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب. 1376.

صیداوی، یوسف. الکفاف کتاب یعید صوغ قواعد اللغة العربیة. دمشق: دار الفکر. ۱۴۲۰ق.

طالقانی، محمود. پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ‌چهارم، 1362.

طباطبایى، محمدحسین. ترجمۀ تفسیر المیزان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1374‌.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو. چاپ‌سوم، 1372.

غفاری، سیف. فرهنگ البرز کاربردی. تهران: البرز. 1385.

فاضل لنکرانی، محمد. سیری کامل در اصول فقه. قم: روزنامۀ فیضیه. 1377.

قرشى بنابى، على‌اکبر. تفسیر احسن الحدیث. تهران‌: بنیاد بعثت. چاپ‌دوم، 1375.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار. لبنان: دار إحیاء التراث العربی. 1403تا1413ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر. 1414ق.  

مصباح یزدی، محمدتقی. فلسفۀ اخلاق. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). چاپ‌سوم، 1394.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. چاپ‌سوم، 1408ق.

معصومی‌، احمد. مهذب مغنی اللبیب عن کتب الأ‌عا‌ریب‌. تهران: بی‌نا. ۱۳۶۰.

معین، محمد. فرهنگ معین. تهران: کتاب راه نو. 1381.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1424ق.

مهریزی، مهدی. شاخص‌های دینداری. تهران: نشر علم. 1394.