ارزیابی شاخص فقر آب کشاورزی استان همدان و شناسایی مولفه‌های بحرانی

آب و توسعه پایدار

مقاله 6، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 27، خرداد 1402، صفحه 45-56   

نوع مقاله: فنی و ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v10i1.2207-1165

نویسندگان

عاطفه دماوندی¹؛ حشمت اله سعدی^{* 2}؛ کریم نادری مهدیی³؛ عاطفه ملکیان⁴

¹دانشجوی دکتری ترویج و آموزش کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

²دانشیار، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

³استاد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

⁴استادیار مجتمع آموزش عالی نهاوند، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

باتوجه‌‏به افزایش جمعیت، محدود بودن ظرفیت منابع آبی و تغییر اقلیم بروز خشکسالی اجتناب ناپذیر خواهد بود، این مهم سبب ایجاد حساسیت متخصصان توسعه درباره این منبع حیات بخش و تنظیم چهارچوب عرضه منابع آبی شده است. در این راستا بهره‌گیری شاخصی چند‌ بعدی در قالب پنج محور اصلی در برگیرنده منابع، دسترسی، مصرف، ظرفیت و محیط‏زیست، به‏‏‌منظور بررسی عوامل موثر در بحران آب کشاورزی ارزیابی دسترسی به منابع آب کشاورزی و همچنین بررسی کمبود آب در سطح فرامنطقه‌ای سودمند خواهد بود. بنابراین در این مقاله با هدف محاسبه شاخص فقر آب کشاورزی ابعاد مختلف موثر بر فقر آبی بررسی و سپس به تبیین شاخص‌های بحرانی در شهرستان‌های مورد مطالعه پرداخته شد. نتایج پژوهش نشان داد، شهرستان کبودراهنگ به دلیل ضعف در دو مولفه محیط‏زیست (مصرف زیاد سموم و کود و کیفیت پایین آب) و دسترسی (دسترسی کشاورز به آب و پتانسیل زمین) با فقر آب کشاورزی معادل 42/06 وضعیت بحرانی‌تری نسبت به سایر شهرستان‏‏‌ها دارد. شهرستان ملایر به دلیل دسترسی بهتر به منابع و کسب امتیاز بالاتر در مولفه محیط‏زیست از دیدگاه شاخص فقر آبی وضعیت مطلوب‌تری دارد. همچنین یافته‌ها نشان‌دهنده ضعف مدیریت مصرف منابع آب و پایین بودن ظرفیت انسانی و واقعی (توان کشاورز برای مدیریت کردن آب کشاورزی در سطح مزرعه) در شهرستان‌های مورد مطالعه است.

کلیدواژه‌ها

بحران خشکسالی؛ دسترسی به منابع آبی؛ فقر آبی؛ کمبود آب

مراجع

آشتاب، ع. و شریف‌زاده، م. 1395. آسیب‌پذیری معیشت کشاورزان بر اثر پدیده خشکسالی: مورد مطالعه شهرستان هیرمند. فصلنامه علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 13(1): 75-88.
آسیایی هیر، ر.، مصطفی‌زاده، ر.، رئوف، م. و امامعلی عوری، ا. 1395. شاخص فقر آب و اهمیت آن در مدیریت منابع آب. نشریه ترویج و توسعه آبخیزداری، 3(11): 17-22.
ابراهیمی، ح. و کرمی، ع. 1374. واکاوی گزینش روش‌های آبیاری، کاربرد AHP. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز. ایران.
بزی، خ.، خسروی، س.، جوادی، م. و حسین‌نژاد، م. 1389. بحران آب در خاورمیانه (چالش‌ها و راهکارها). چهارمین کنگره بین‌‏المللی جغرافیدانان جهان اسلام. زاهدان، ایران.
ثابتی، م.، جمالی، س. و غیاثوند، غ. 1394. به‏ کارگیری شاخص فقر آبی در قیاس محلی مطالعه موردی حوضه آبریز کارون بزرگ. دهمین کنگره بین‎‌‏المللی مهندسی عمران. دانشگاه تبریز. تبریز، ایران.
حسین‌زاد، ج.، کاظمیه، ف.، دشتی، ق. و غفوری، ه. 1393. تحلیل شاخص‌های مؤثر در توسعه کشاورزی و مدیریت منابع آب سکونتگاه‌های روستایی، مورد: دشت تبریز. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 3(2): 1-18.
زلیخایی، ل.، نادری مهدیی، ک. و موحدی، ر. 1398. راهکارهای مدیریت پایدار آب کشاورزی (مورد مطالعه استان همدان). پژوهش‌های کشاورزی، 10(1): 64-77.
سالنامه آماری،  1400، آمار پایه‌ای سال 1400 . سایت سازمان جهاد کشاورزی استان همدان. اطلاع‌رسانی به آدرس:               https://hm.agri-jahad.ir 
سواری، م.، شعبانعلی فمی، ح.، ایروانی، ه. و اسدی، ع. 1397. تدوین راهبردهای پایدار سازی معیشت کشاورزان کوچک مقیاس و آموزش مسیر راهبردهای معمول از گذرگاه پایداری و آسیب‌پذیری در شرایط خشکسالی. آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار، 6(3): 137-156.
سعدوندی، م.، زرافشانی، ک.، علی‌بیگی، ا. و فرهادی، ب. 1393. سطح‌بندی دشت ماهیدشت بر مبنای شاخص فقر آبی: دستاوردهایی برای مدیریت هماهنگی ترویج استان کرمانشاه. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه رازی کرمانشاه، دانشکده کشاورزی، ایران.
شهرکی، ع. و بذرافشان، ا. 1398. مدیریت یکپارچه منابع آب با تأکید بر جنبه‌های اقتصادی- زیست محیطی در سد کهیر. مجله اکوهیدرولوژی، 6(2): 267-279.
شریف‌زادگان، م.، طوسی، ن. و جمالی، ف. 1396. شناسایی موانع توسعه منطقه‌ای با بکارگیری شاخص فقر آبی. نمونه موردی: استان قزوین. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 65(1): 151-170.
قدسی‌پور، ح. 1398. مباحثی در تصمیم‌گیری چند معیاره فرآیند تحلیل سلسله مراتبی. انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر. چاپ اول. تهران. ایران.
طهان، ف. و خیری، ش. 1388. مدیریت بحران خشکسالی و راهکارهای مقابله با خشکسالی. همایش ملی مدیریت بحران آب. دوره 1. دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت. مرودشت. ایران.
قربانی سپهر، آ. 1398. تحلیل بحران آب در ایران و راه‌های مقابله با آن. چهارمین کنگره انجمن جغرافیایی ایران. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. تهران. ایران.
محمدجانی، ا. و یزدانیان، ن. 1393. تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن. نشریه روند پژوهش‌های اقتصادی، 21: 117-144.
همتی، ب.، فروزانی، م.، یزدان‌پناه، م. و خسروی‌پور، ب. 1398. مقایسه کاربرد فرآیند تحلیل شبکه (ANP) و تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در تحلیل شاخص فقر آبی کشاورزی: مورد مطالعه شهرستان دزفول. نشریه علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 11(2): 203-221.

El-Din El-Gafy k. 2018. The water poverty index as an assistant tool for drawing strategies of the Egyptian water sector. Ain Shams Engineering Journal, 9(2): 173–186.
Forouzani M. and Karami E. 2011. Agricultural water poverty index and sustainability. Agronomy for Sustainable Development, 31: 415-432.
Forouzani M., Karami E., Zibaei M. and Zamani GH. 2012. Agricultural water poverty index for a sustainable world. Sustainable Agriculture Reviews, 10: 127-155.
Komnenica V., Ahlersb P. and vander Z. 2009. Assessing the usefulness of the water poverty index by applying it to a special case: Can one be water poor with high levels of access, Physics and Chemistry of the Earth, 34: 219–224.
Matshe I., Moya-Maposa S. and Zikhali P. 2013. Water poverty and rural development: Evidence from South Africa. African Journal of Agricultural and Resource Economics, 8(2): 136-156.
Mokhtari Hashi H. and Moradi A. 2021. Environmental Consequences of the Water Crisis in Iran. Political Spatial Planning, 3(2): 117-131.
Maheswari U., Bukke S. and Sudha C .2017. Water Poverty Index as a water management tool –A micro level study in Tamil Nadu, India. 6th International Conference on Water & Flood Management. Nadu, India.
Mlote S., Sullivan C. and Meigh  J. 2002. Water Poverty Index: a Tool for Integrated Water Management. 3rd WaterNet/Warfsa Symposium 'Water Demand Management for Sustainable Development', Dar es Salaam, 30-31.October 2002.
Moridi A. 2017. State of water resources in iran. International Journal of Hydrology. Medcrave. Issue 4. volume1. See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/323774773
Saaty T. 1980. The Analytical Hierarchy Process. New york, McGraw Hill. Mathematical Modelling, 9(3–5): 161-176.
Sullivan C., Meigh J. and Mlote S. 2002. Developing a Water Poverty Index for Tanzania. Conference paper for the Water Experts Conference. Arusha. January. Elsevier Science Ltd. 
Zarafshani k. and Saadvandi M. 2017. Determining Agricultural Water Poverty Index in Kermanshah Province: The Case of Mahidasht Basin, Iran. Agricultural Water Poverty Index in Kermanshah, 19: 541-552.