تعلیقی‌زاده محمد صبحی چلبی و تسخیر تبریز (993ق/ 1585م)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، آبان 1401، صفحه 47-64   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.80454.1197

نویسندگان

محمدعلی پرغو¹؛ ولی دین پرست¹؛ علیرضا کریمی¹؛ خلیل محمدی^{* 2}

¹دانشیار دانشگاه تبریز

²دانشجوی مقطع دکتری تاریخ ایران دورۀ اسلام دانشگاه تبریز

چکیده

اوز دمیر زاده عثمان پاشا، وزیر اعظم چرکسی­الاصل و فرماندۀ کل عساکر عثمانی در سال 993ق به دستور سلطان مراد سوم عثمانی با سپاهی انبوه به تبریز حمله کرد. او به­دلیل بی­کفایتی و نقصان جسمی شاه صفوی و تفرقه و تشتت سران طوایف قزلباش و برتری کامل قوای عثمانی بر سپاه صفوی، توانست به وجهی نسبتاً آسان بر تبریز مسلط شود. بدین ترتیب تبریز، مهم­ترین شهر ایران آن روز برای مدتی قریب به دو دهه تحت تسلط عثمانی­ها قرار گرفت. واقعۀ شکست صفویان و تسخیر تبریز در منابع متعدد عثمانی باافتخار درج گردیده و در آثار بسیاری از مورخان آن دیار، چه متقدمین و چه متأخرین، انعکاس یافته است. ازجملۀ این آثار یکی هم مرادنامه یا تبریزیه از تعلیقی­زاده محمد صبحی است. نویسندۀ این اثر خود در حمله به تبریز حضور داشته و برخی وقایع این لشکرکشی را ثبت کرده است. این مقاله از طریق بررسی آنچه در این اثر آمده، به پژوهش در احوال مردم تبریز به­عنوان شهری سقوط کرده که مورد غارت و کشتار واقع شده، پرداخته است. رویدادهای نوشته شده در تبریزیه بخشی از تاریخ اجتماعی ناگفتۀ مردم تبریز در مقطع زمانی فوق است. این تحقیق مبتنی بر شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی است و به روش کتابخانه­ای با تکیه بر منابع  صفوی ـ عثمانی و نیز برخی آثار جدید فراهم آمده که نتیجۀ آن روشن شدن برخی از زوایای مکتوم اعمال عثمانی­ها در تبریز بعد از تسخیر آن و نیز شناخت دقیق­تر فضای شهری تبریز و اخلاق و آداب ساکنان آن است.

کلیدواژه‌ها

تبریز؛ صفویان؛ عثمانی‌ها؛ تعلیقی‌زاده؛ تبریزیه

مراجع

ابوبکر بن عبدالله. تاریخ عثمان پاشا. به­اهتمام نصرالله صالحی. تهران: انتشارات طهوری، 1392.

اروج بیگ بیات. دون ژوئن ایرانی. ترجمۀ مسعود رجب­نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338.

افوشته­ای نطنزی، محمود بن هدایت الله. نقاوة الآثار  فی ذکر الاخیار. به­اهتمام احسان اشراقی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.

اوزون چارشی­لی، اسماعیل حقی. تاریخ عثمانی. ترجمۀ وهاب ولی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372.

پچوی، ابراهیم افندی. تاریخ پچوی. استانبول: مطبعۀ عامره، 1283ق.

ترکمان، اسکندربیگ. تاریخ عالم­آرای عباسی. زیر نظر ایرج افشار. تهران: امیرکبیر، 1382.

تعلیقی­زاده، محمد صبحی چلبی افندی بن محمد فناری. مرادنامه یا تبریزیه. نسخۀ خطی موجود در:

Topkapı Sarayı Müzesi, Türkçe Yazmaları, İstanbul, Demirbaş No: R. 1299

جنابدی، میرزا بیگ. روضة الصفویة. به­کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1378.

سلانیکی، مصطفی افندی. تاریخ سلانیکی. استانبول: مطبعۀ عامره، 1281ق.

شیخ وفایی محمد. تواریخ غزوات سلطان مراد ثالث. نسخۀ خطی.

صولاق­زاده، محمد همدمی چلبی. صولاق زاده تاریخی. استانبول: مطبعۀ محمود بگ، 1298ق.

قمی، قاضی احمد بن شرف­الدین. خلاصة التواریخ. به­تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران، 1359.

نعیما، مصطفی حلبی افندی. روضة الحسین  فی خلاصة أخبار الخافقین مشهور به تاریخ نعیما. استانبول: مطبعۀ عامره، 1281 تا 1283ق.

نوائی، عبدالحسین. شاه­عباس؛ مجموعۀ اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت­های تفصیلی. تهران: زرین، 1367.

واله اصفهانی، محمدیوسف. خلد برین. به­تصحیح میرهاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1372.

Âlî, Gelibolulu Mustafa. “Künhü'l-Ahbâr”. Yayina hazirlayan: Prof. Dr. Ali Çavuşoğlu, Ankara: Salmat Basim Yayincilik, 2019.

Minadoi, Giovenni-Tommaso. The War Between the Turks and the Persians: Conflict and Religion in the Safavid and Ottomans Worlds. Translated by: Abraham Hartwell, London & New York: I. B. Tauris, 2019.