جستاری در دگردیسی اسطورۀ آناهیتا در دورۀ اسلامی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، شهریور 1402، صفحه 71-88   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.79754.1182

نویسنده

حامد صافی^*

استادیار گروه دروس عمومی و علوم پایه دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

چکیده

اسطوره‌ها بیان نمادینی از باورها و نوع نگاه انسان به جهان است که در طول زمان، قابلیت دگرگونی دارد. به بیانی دیگر، تغییر و تحوّلاتی که در جوامع بشری رخ می‌دهد، یک اسطوره را در معرض تحوّل و تغییر قرار می‌دهد. تغییر دین، صنعتی شدن جامعه و دستیابی انسان به دانش‌های نوین می‌تواند از مهم­ترین عوامل تغییر اسطوره به شمار رود. یکی از اساطیر ایرانی که در طول زمان دچار دگردیسی شده، اردوی‌سور آناهیتا است که به اختصار، آناهیتا و ناهید نیز نامیده می‌شود. ایزدبانویی است که نامش نخستین­بار در کتیبه‌های اردشیر دوم در همدان و شوش دیده شد. در این کتیبه، نام آناهیتا بدون فاصله پس از اهورامزدا و پیش از میترا (مهر) ذکر شده‌ است. مسئلۀ اصلی در این پژوهش، بررسی دگردیسی اسطورۀ آناهیتا و بازتولید آن در دورۀ اسلامی است. پیش­از­این پژوهش، پژوهشگران به­صورت گذرا به این شباهت‌ها اشارات مختصری داشته‌اند. ازجمله می‌توان به کتاب اسلام ایرانی اثر هانری کربن اشاره کرد. در پژوهش حاضر، تلاش شده ‌است تا با روش کیفی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، تحوّل و دگرگونی اسطورۀ آناهیتا بررسی شود. بر اساس نتایج این پژوهش، به دلیل همسانی برخی از ویژگی‌های آناهیتا با باورهای شیعیان، زمینۀ بازتولید این اسطورۀ ایرانی فراهم شده ‌است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ آناهیتا؛ دورۀ اسلامی؛ رود؛ آب

مراجع

ابن اثیر، علی بن محمد. الکامل فی التاریخ. برگردان سیدمحمدحسین روحانی. تهران: اساطیر، 1370.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی. مناقب آل ابی‌طالب. قم: علامه، 1379.

استرابو. جغرافیای استرابو. ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار، 1382.

اسماعیل‌ پور، ابوالقاسم. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش، 1377.

بحرانی، عبدالله بن نورالله. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال. قم: مؤسسۀ الامام المهدی، 1387.

بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه، 1381.

پاکدل، مسعود. «نگاهی به بازتاب بنیان‌های کیش آناهیتا در داستان بیژن و منیژه». فصلنامۀ زبان و ادب فارسی، ش. 45 (1399): 1-16.

پورداود، ابراهیم. آناهیتا، پنجاه گفتار پورداود، به­کوشش مرتضی گرجی. تهران: امیرکبیر، 1356.

پورداود، ابراهیم. یشت‌ها. به­کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران، 1357.

حدود العالم من المشرق الی المغرب. به­تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام. تهران: دانشگاه الزهرا، 1383.

حمیری، محمد بن عبدالمنعم. الروض المعطار فی خبر الاقطار. بیروت: مکتبة لبنان، 1984.

خصیبی، حسین بن حمدان. الهدایة الکبری. بیروت: البلاغ، 1419.

دومزیل، ژرژ. اسطوره و حماسه در اندیشه ژرژ دومزیل. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز، 1385.

رستگارفسایی، منصور. پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382.

رضایی، عربعلی. واژگان توصیفی ادبیات: انگلیسی-فارسی. تهران: فرهنگ معاصر، 1382.

رفعت، محسن. «تحلیل انتقادی احادیث مهریۀ معنوی حضرت فاطمۀ زهرا(س)». مطالعات قرآن و حدیث، ش.1 (1399): 75-106.

ستاری، رضا و سوگل خسروی. «بررسی خویشکاری‌های آناهیتا و سپندارمذ در اسطوره و پیوند آن با پیشینۀ مادرسالاری». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش. 32 (1392): 57-78.

ستاری، جلال. سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: مرکز، 1375.

سرکاراتی، بهمن. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره، 1378.

صافی، حامد؛ قائمی، فرزاد؛ بامشکی، سمیرا و مهدخت پورخالقی چترودی. «بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متأثر از سیرالملوک­ها بر اساس فزون‌متنیت ژنت». متن شناسی ادب فارسی، ش. 1 (بهار 1395): 17-34.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه. علل الشرایع. قم: کتاب­فروشی داوری، 1385.

طباطبایی، محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390.

قرشی، امان الله. آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران: هرمس، 1389.

کربن، هانری. اسلام ایرانی. تهران: نشر سوفیا، 1399.

کریستین سن، آرتور. نمونه­های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه­ای ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه، 1389.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. به­تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. بحار الانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1413.

محدثی، جواد. فرهنگ عاشورا. قم: نشر معروف، 1374.

محمدی ملایری، محمد. ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام و چند نمونه از آثار آن در ادبیات عربی و اسلامی. تهران: انتشارات ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، 1352.

محمدی ملایری، محمد. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: انتشارات توس، 1379.

محمدی ملایری، محمد. فرهنگ ایرانی و تأثیر آن در تمدّن اسلام و عرب. تهران: چاپخانۀ پیمان، 1323.

مختاریان، بهار. درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: نشر آگه، 1389.

معینی سام، بهزاد و زینب خسروی. «پیوند اناهیتا و ایشتر بابلی». مجلّۀ مطالعات ایرانی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش. 20 (1390): 319-330.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الامالی. به­تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری. قم: کنگره شیخ مفید، 1413.

مقدسی، محمد بن طاهر. البدء و التاریخ. القاهرة: مکتبة الثقافة  الدینیة، 1420.

منصوری. «سیحون». دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر سیدمحمدکاظم بجنوردی. تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی­تا.

نیبرگ، هنریک ساموئل. دین‌های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان، 1383.

ویدن گرن، گئو. دین‌های ایران. ترجمۀ منوچهر فرهنگ. تهران: انتشارات آگاهان ایده، بی­تا.

همایی، جلال الدین. شعوبیه. اصفهان: نشر صائب، 1363.

هینلز، جان. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه، 1393.

الیاده، میرچا. اسطوره، رویا، راز. ترجمۀ رویا منجم. تهران: فکر روز، 1381.

الیاده، میرچا. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: اساطیر، 1362.

یاقوت حموی، شهاب الدین. معجم البلدان. بیروت: دار صادر، 1995.

Bartholomae, Christian. Altiranisches Worterbuch. Berlin, 1961.

Boyce, Mary. A History of Zoroastrianism, vol. 1: The Early Period, Leiden/ Köln: Brill, 1975.

Reichelt, Hans. Avesta Reader. Texts. Notes. Glossary and Index. Strassburg, 1986.

Frye, Northrop. “Archetypal Criticism: Theory of Myths”, in: Anatomy of Criticism, Princeton, (1957): 131-141.