بررسی علی و معلولی کارکردها و کژکارکردهای قهوه‌خانه‌های صفوی و قاجار از منظر تداوم و تحول اجتماعی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 44، تیر 1402

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.82853.1362

نویسنده

شهین فارابی^*

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

فضای شهری در ایران دوره اسلامی، ترکیبی از فضاهای عمومی و خصوصی است که به طور پیچیده در یکدیگر تنیده شده‌اند. در جامعه ایران، قهوه‌خانه‌ها به‌عنوان مکان‌های نوظهور اجتماعی، از دوره صفویه به بعد، گونه جدیدی از معاشرت‌های شهری را شکل دادند و با کارکردهای مختلف، نقش بسزایی در گسترش حوزه عمومی ایفا کردند. مطالعه دربارۀ کارکردهای این فضاها، چشم‌اندازی به مطالعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی می‌گشاید و نیازمند توجه، بررسی و تحلیل ابعاد تأثیرگذار آن بر مناسبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... است؛ براین‌اساس، در این پژوهش، باتکیه‌بر منابع کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی - تحلیلی به بررسی و تحلیل کارکردهای مختلف قهوه‌خانه‌ها و سیر تداوم و تحول آن‌ها در دوره‌های صفوی و قاجار پرداخته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، کارکردهای تفریحی - فراغتی، مذهبی، ادبی، هنری و سیاسی قهوه‌خانه‌ها در دوره‌های صفوی و قاجار دستخوش تداوم و تحول بوده است و این کارکردها عوامل انتزاعی و مستقلی هستند، اما به دلیل بافت مذهبی و باورهای دینی پررنگ جامعه ایران در دوره‌های صفویه و قاجار، در برخی موارد، پیوند میان این کارکردها برقرار بوده است. قهوه‌خانه‌ها در کنار نقش مثبت و تأثیرگذار بر حفظ و اشاعه فرهنگ ملی، قومی، مذهبی و برخی جلوه‌های هنری جامعه ایران، از برخی کژکارکردها و ترویج بزهکاری‌های اجتماعی نیز مصون نبودند. این کژکارکردها با ورود عناصر نوگرایی به جامعه عصر قاجار دامنه گسترده‌تری یافت و به‌تدریج به طور مؤثری کارکردها را تحت‌تأثیر خود گذاشت.

کلیدواژه‌ها

قهوه‌خانه‌ها؛ کارکردها؛ کژکارکردها؛ صفوی؛ قاجار؛ تداوم؛ تحول

مراجع