بررسی علّی و معلولی کارکردها و کژکارکردهای قهوه‌خانه‌های صفوی و قاجار از منظر تداوم و تحول اجتماعی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 7، دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 44، تیر 1402، صفحه 187-220   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.82853.1362

نویسنده

شهین فارابی^*

عضو هیئت‌علمی و استادیار تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

فضای شهری در ایران دوره اسلامی، ترکیبی از فضاهای عمومی و خصوصی است که به طور پیچیده در یکدیگر تنیده شده‌اند. در جامعه ایران، قهوه‌خانه‌ها به‌عنوان مکان‌های نوظهور اجتماعی، از دوره صفویه به بعد، گونه جدیدی از معاشرت‌های شهری را شکل دادند و با کارکردهای مختلف، نقش بسزایی در گسترش حوزه عمومی ایفا کردند. در آغاز پیدایش، قهوه‌خانه‌ها غالباً از کارکردی تفریحی و فراغتی برخوردار بودند، و به‌تدریج این کارکرد، تحت‌الشعاع بافت مذهبی جامعه ایران و بروز برخی رخدادها دستخوش تطور شد و قهوه‌خانه‌ها تنوع کارکردی یافتند. مطالعه دربارۀ کارکردهای این فضاها، چشم‌اندازی به مطالعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی می‌گشاید و نیازمند توجه، بررسی و تحلیل ابعاد تأثیرگذار آن بر مناسبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... است؛ بر این ‌اساس، در این پژوهش، باتکیه‌بر منابع کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی - تحلیلی به بررسی و تحلیل کارکردهای مختلف قهوه‌خانه‌ها و سیر تداوم و تحول آن‌ها در دوره‌های صفوی و قاجار پرداخته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، کارکردهای تفریحی-فراغتی، مذهبی، ادبی، هنری و سیاسی قهوه‌خانه‌ها در دوره‌های صفوی و قاجار دستخوش تداوم و تحول بوده است و این کارکردها عوامل انتزاعی و مستقلی هستند، اما به دلیل بافت مذهبی و باورهای دینی پررنگ جامعه ایران در دوره‌های صفویه و قاجار، در برخی موارد، پیوند میان این کارکردها برقرار بوده است. قهوه‌خانه‌ها در کنار نقش مثبت و تأثیرگذار بر حفظ و اشاعه فرهنگ ملی، قومی، مذهبی و برخی جلوه‌های هنری جامعه ایران، از برخی کژکارکردها و ترویج بزهکاری‌های اجتماعی نیز مصون نبودند. این کژکارکردها با ورود عناصر نوگرایی به جامعه عصر قاجار دامنه گسترده‌تری یافت و با اضافه‌شدن کافه‌ها به‌عنوان نهادهای نوبنیاد، به رواج ناهنجاری‌ها و کژکارکردهای اجتماعی دامن زد و به‌تدریج به طور مؤثری کارکردها را تحت‌تأثیر قرار داد.

کلیدواژه‌ها

قهوه‌خانه‌ها؛ کارکردها؛ کژکارکردها؛ صفوی؛ قاجار؛ تداوم؛ تحول

مراجع

1. آقابزرگ، ن.، و متدین، ح. (1394). خاستگاه نظری میدان نقش‌جهان. فصل نامه باغ نظر، 12(33)، 23-34.
2. اعتمادالسلطنه، م. (1374). چهل سال تاریخ ایران. به کوشش ایرج افشار. تهران: نشر اساطیر.
3. احصاییه، (1312). سرشماری نفوس شهر تهران. تهران: بی نا.
4. اولئاریوس، آ. (1363). سفرنامه اولئاریوس (ا. بهپور، مترجم). برلین شرقی: نشر روتن ولونینگ.
5. اسماعیل‌زاده، ح. (1385). حسن اسماعیل‌زاده نقاش مکتب قهوه‌خانه‌ای (م. افشار، مترجم). تهران: نشر نظر.
6. اوحدی حسینی، ت. (1022 ه.ق). تذکره عرفات عاشقین. نسخه خطی کتابخانه ملک.460 صفحه.
7. اولیویه. آ. (1371). سفرنامه اولیویه (م. میرزا، مترجم). تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: نشر اطلاعات.
8. بلوک‌باشی، ع. (1375). قهوه‌خانه‌های ایران، تهران: نشر پژوهش‌های فرهنگی.
9. بلوک‌باشی، ع. (1393). قهوه‌خانه و قهوه نشینی در ایران، تهران: نشر پژوهش‌های فرهنگی.
10. برد، اف. (1376). گشت‌وگذاری در ایران بعد از انقلاب مشروطیت. (ع. مطهری کرمانی، مترجم). تهران: نشر جانان.
11. بیضائی، ب. (1344). نمایش در ایران. تهران: نشر کاویان.
12. تاورنیه، ژ. (1363). سفرنامه تاورنیه. ( ا. خواجه نوری، مترجم). تهران: نشر کتابخانه سنایی.
13. ترنر. ج. (1393). نظریه‌های نوین جامعه‌شناختی. (ع. مقدس و م. سروش، مترجم). تهران: نشر جامعه‌شناسان.
14. توسلی، غ.(1376). نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: نشر سمت.
15. تکمیل همایون، ن. (1378). تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران (دارالخلافه ناصری). جلد 2. تهران: نشر پژوهش‌های فرهنگی شهرداری.
16. تنهایی، ح. (1394). نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: نشر بهمن برنا.
17. تنهایی، ح. (1374). درآمدی بر مکاتب و نظریه‌های جامعه‌شناسی. گناباد: نشر مرندیز.
18. پولاک، ا. (1368). سفرنامه پولاک. (ک. جانداری، مترجم). تهران: نشر خوارزمی.
19. جعفریان. رسول. (1389). صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. جلد 2. قم. نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
20. حسینی، م. (1382). مفهوم فضا در نقاشی‌های عامیانه مذهبی. فصل نامه هنر، (55)، 75-64.
21. دروویل، گ. (1388). سفرنامه دروویل. (ج. محیی، مترجم). تهران: نشر گوتنبرگ.
22. رابرتسون، ی. (1372). درآمدی بر جامعه با تأکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی. مشهد: نشر آستان قدس رضوی.
23. رایس، ک. (1383). زنان ایرانی و راه‌ورسم زندگی آنان. ( ا. آزاد، مترجم). تهران: نشر کتابدار.
24. رفیعی مهرآبادی، ا.(1352). آثار ملی ایران. تهران: نشر انجمن آثار ملی.
25. ریچاردز، ف. (1390). سفرنامه ریچاردز. (م. صبا، مترجم). تهران: نشر علمی و فرهنگی.
26. ریترز، ج. (1387). نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر. ( م. ثلاثی، مترجم). تهران: نشر علمی.
27. ساریخانی، م. (1384). نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دوره قاجار، مجله وقف میراث جاویدان، (50)، 114-120.
28. شهری، ج. (1367). تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم. جلد 6. تهران: نشر مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
29. شهری، ج. (1371). طهران قدیم. جلد 1. تهران: نشر معین.
30. شاردن، ژ. (1374). سفرنامه شاردن. جلد 2. ( ا. یغمایی، مترجم). تهران: نشر توس.
31. شایسته فر، م.، و خمسه، ف. (1388). بررسی تطبیقی، موضوعی و تکنیکی نقاشی درباری و قهوه‌خانه‌ای قاجار، نشریه نقش‌مایه، (3)، 63-84.
32. صادقی علی‌آبادی، م (1382). علیت تاریخی از دیدگاه کالینگوود و اوکشات. پژوهش‌نامه فلسفه دین، (1)،125-135.
33. صدیقی، م. (1394). قهوه‌خانه در آیینة اسناد. تهران: نشر علم.
34. طاهری، ا. (1354). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه‌عباس. تهران: نشر شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
35. طالبان، م.(1388). روش‌شناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران. تهران: نشر پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
36. عناصری، ج. (1382). شناخت اساطیر ایران بر اساس طومار نقالان. تهران: نشر سروش.
37. عین‌السلطنه، ق. (1374). روزنامه خاطرات. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: نشر اساطیر.
38. فلسفی، ن.(1333). تاریخ قهوه و قهوه‌خانه در ایران، نشریه سخن، (5)،258-268.
39. فلور، و. (1365). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار. (ا. سری، مترجم). تهران: نشر طوس.
40. فلسفی، ن. (1375). زندگانی شاه‌عباس اول. تهران: نشر علمی.
41. فکوهی، ن. (1383). انسان‌شناسی شهری. تهران: نشر نی.
42. قاسمی، ح.( 1389). قهوه‌خانه‌ها در کوچه و پس‌کوچه‌های تاریخ، نشریه مسافران، (53 و 54)، 26-30.
43. کامرانی فر، ا.، و معمار، ن. (1390). نقش و عملکرد قهوه‌خانه‌های تهران در دوره قاجار. نشریه تاریخ اسلام و ایران، (11)، 99-118.
44. گولد، ج.، و کولب، و. (1392). فرهنگ علوم اجتماعی. (ب. پرهام، مترجم). تهران: نشر مازیار.
45. مرتون، ر. (1376). مشکلات اجتماعی و نظریه جامعه‌شناختی. ( ن. تولایی، مترجم). تهران: نشر امیرکبیر.
46. محمودی، س.، و قاسمی، م. (1391). تعامل َنقل و َنقش در قهوه‌خانه‌های ایرانى. نشریه مطالعات هنرهای تجسمی. ش3. 21-1.
47. مستوفی، ع.(1371). شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی واداری قاجاریه). تهران: نشر زوار.
48. مظلومی، ر. (1366). روزنه‌ای به باغ بهشت، نگارگری مذهبی در ایران. تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
49. معتکفی، ف.، و علایی چهره برق، ع. (1393). روزی روزگاری قهوه‌خانه، فرهنگ دیروز داشتة امروز. تهران: نشر جهان جام‌جم.
50. محمدی، ر (1380). نگاهی به بازی و نمایش در دوره صفویه. کتاب ماه و هنر، (43 و 44).
51. مشرف، ر. (1399). قهوه‌خانه و آداب متداول در آن. فصل نامه فرهنگ مردم ایران. (60)، 131-152.
52. میرجعفری، ح.، و عاشوری نژاد، ع (1390). تاریخ‌نگاری و تحولات آن در ایران و جهان. تهران: نشر دانشگاه پیام‌نور.
53. نصرآبادی، م. (1361). تذکره نصرآبادی. به کوشش وحید دستگردی. تهران: نشر فروغی.
54. نیکوبخت، ن.(1394). نقد ادبی در قهوه‌خانه‌های عصر صفوی. نشریه مطالعات نظریه و انواع ادبی. (1)،143-160.
55. نوربخش، مسعود. (1381). تهران به روایت تاریخ. ج 2. تهران: نشر علم.
56. ویلز، چ. (1363). تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجار (س. عبدالله، مترجم). به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام. تهران: نشر زرین.
57. یکی از مأموران رسمی زمان محمدشاه قاجار. (1368). سفرنامه جنوب ایران به سال 1256 ه.ق. (تصحیح سید علی آل داوود). تهران: نشر امیرکبیر.
58. یوسف جمالی، م.، و اسحق تیموری، م. (1390). قهوه‌خانه در ساختار جامعه صفوی و تفریحات رایج در قهوه‌خانه‌ها. فصلنامه مسکویه. (17)، 140-123.
59. Conte, A. (1851). System of positive polity of treatise on sociology. London: Burt Franklin.
60. Dadvar, E. (2016). Abkhost coffee house: A masculine atmosphere of words in travels. Comparative Literature (Special Issue of the Academy), (15), 7-15.
61. Emami, F. (2016). Coffi Houses, urban spases and the formation of a public sphere in safavid Isfahan. Muqarnas, 33, 177-230.
62. Foroughanfar, L. (2020). Coffeehouses (Re)Appropriated: Counterpublics and cultural resistance in Tabriz, Iran. Urban Planning, 5(4), 183-192.
63. Matthee, M. (1994). Coffee in Safavid Iran: Commerce and consumption. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 37(1), 1–32.
64. Usely, W. (1823). Travels in various countries of the East, more particularly Persian. London: Rid Wall Martin.