واکاوی نقش دولت و سرمایه در تولید فضای شهری دورۀ معاصر با تأکید بر شهر زنجان

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 11، دوره 21، شماره 2 - شماره پیاپی 43، تیر 1402، صفحه 315-346   

نوع مقاله: مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.83300.1299

نویسندگان

حمیدرضا حمیدی¹؛ زهره داود پور^{* 2}؛ شادی پاکزاد³

¹دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

²دانشیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

³استادیار، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

چکیده

کیفیت سکونت در شهرها ارتباط مستقیم با کیفیت فضاهای شهری دارد. تعیین‌کننده کیفیت فضای شهری به عوامل و نیروهای تولید فضا بستگی دارد. به‌رغم توسعه دانش شهرسازی و معماری در دوره معاصر، کیفیت سکونت در شهرها چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد. دولت و سرمایه در ارتباطی تنگاتنگ و هم آهنگ و هم‌آوا با یکدیگر از مهم‌ترین عوامل تولید فضای شهری دوره معاصر ازجمله شهر زنجان محسوب می‌شوند. تولید فضا در دوره معاصرِ شهر زنجان عمدتاً در قالب طرح‌های آماده‌سازی زمین صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، طی این دوره بالغ بر 94 درصد از کل اراضی آماده‌سازی شده به‌وسیله دخالت مستقیم دولت و تعاونی‌های متعلق به کارکنان دولت انجام شده است. آماده‌سازی زمین توسط دولت، شرایط رانت زمین و ایجاد ارزش افزوده از این طریق را فراهم کرده و حوزه زمین و مسکن را به محل مطمئنی برای بازتولید سرمایه تبدیل کرده است. این امر گویای نقش بدون منازع دولت و سرمایه در تولید فضای شهریِ زنجان است. روش تحقیق در مقاله حاضر، براساس هدف پژوهش و از این حاظ که ماهیت موضوع از نوع متغیرهای غیرقابل‌اندازه‌گیری و کمیت‌ناپذیر است و داده‌های بررسی‌شده نیز اسناد، داده‌های متنی و آماری‌اند، از نوع کیفی انتخاب شد؛ بر این اساس، روش انجام مطالعه، توصیفی (پس‌رویدادی)-تحلیلی بود. برای تحلیل نیروهای تأثیرگذار بر جریان تولید فضای شهری از مدل «چندموضوع-چندبازیگر مکتور» استفاده شد و برای ارزیابی میزان انسجام و درهم‌تنیدگی فضایی شهر، ضریب هم‌پیوندی در سطح فراگیر و محلی و همچنین ضریب عمق به کار گرفته شد.
 

کلیدواژه‌ها

تولید فضا؛ دولت؛ سرمایه؛ فضای شهری؛ شهر زنجان

مراجع

1. اسمیت، ن. (1400). توسعه نامتوازن طبیعت سرمایه و تولید فضا (چاپ اول). تهران: انتشارات همشهری.
2. امیرحاجلو، ا. (1396). تبیین تولید فضای شهری (موردمطالعه: کلان‌شهر تهران) (رساله دکتری منتشرنشده رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری). دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
3. آقایی، پ. (1399). تولید و بازتولید فضا در چرخه دوم انباشت سرمایه (رساله دکتری منتشرنشده رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری). دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
4. توسلیان، ر. (1398). نقش سیاست های عرضه زمین مسکونی در فرایند شهری شدن رانت و ساخت شهرهای ایران رساله دکتری منتشرنشده رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری). دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
5. ثبوتی، ه.، و ثبوتی، ه. (1391). اولین خیابان شهری در زنجان. فصلنامه معماری و فرهنگ، (47)، 84-74.
6. حاجی‌زاده، م. (1400). تحلیل گفتمان سیاست های زمین شهری در تولید فضا (نمونه موردی تهران) (رساله دکتری منتشرنشده). دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.
7. ربانی، ط. (1400). آینده پژوهی در عمل. نشریه آینده پژوهی، 8 (3)، 25-18.
8. رهنمایی، م. ت. (1388). دولت و شهرنشینی در ایران (مبانی و اصول کلی نظریه توسعه شهر و شهری شدن در ایران. نشریه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه‌ای، (1) ، 165-143.
9. ساندرس، پ. (1394). نظریه اجتماعی و مسئله شهری (چاپ دوم). تهران: انتشارات تیسا.
10. شریف‌زادگان، م.، و حسین‌آبادی، م. (1399). نقش دولت و بازار در برنامه ریزی فضایی شهری: از تقابل به سوی تعامل در نهادگرایی جدید. مجله دانش شهرسازی، 3(4)، 18-1.
11. عبدی، م.، و حبیبی، م. (1400). مکانیسـم‌های تولیـد فضـا در فراینـد انباشت سرمایه در آرای هانری لفور، دیوید هاوری و ادوارد سوجا. فصلنامه علمی معماری و شهرسازی رَف، (2) ، 22-4.
12. کاستلز، م. (1398). مسئله شهری: رویکرد مارکسیستی (چاپ اول). تهران: انتشارات شهیدی آرمان شهر.
13. لفور، ه. (1390). تولید فضا (چاپ دوم). تهران: مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران.
14. مرکز آمار ایران. (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: تارنمای مرکز آمار ایران. amar.org.ir
15. منوچهری، ا.، و رهنمایی، م. (1398). تحلیلی بر فرایند تولید فضای سرمایه‌داری دولتی در ایران مورد: شهر تهران. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 2(9)، 415-387.
16. هاروی، د. (1392). شهری شدن سرمایه (چاپ دوم). تهران: نشر دات.
17. هاروی، د. (1394). هفده تضاد و پایان سرمایه‌داری (چاپ اول). تهران: انتشارات اختران.
18. Alexander, E. R. (2001). Why planning vs. markets is an oxymoron: Asking the right question. Planning & Markets, 4. Retrieved from pam.usc.edu/ volume4/v4i1a2s1.html
19. Harvey, D. (1985). The urbanization of capital: Studies in the history and theory of capitalist urbanization. Baltimore: John Hopkins University Press.
20. Lai Wai Chung, L. (1994). The economics of zoning: A literature review and analysis of the work of Coase. Town Planning Review, 65(1) , 77-98.
21. Massey, D. (1994). Space, Place, and Gender. Minnesota: University of Minnesota Press.
22. Massey, D. (2005). For space. London: SAGE Publications Ltd.
23. Mills, E. S. (2009). Urban land-use controls and the subprime mortgage crisis. The Independent Review, 13(4), 559-565.
24. Moore, T. (1978). Why allow planners to do what they do? A justification from economic theory. Journal of the American Planning Association, 44(4), 387-398.
25. Saunders, P. (1981). Social theory and urban question. In P. Saunders (Ed.), Social theory and urban question. utchinson: Hutchinson University Library.
26. Soja, E. (1989). Postmodern geographies: The reassertion of space in critical social theory. London; New York: Verso.