نقد کهن‌الگویی شخصیّت مردان از مجموعه داستان‌های «یکی بود یکی نبود» از محمّدعلی جمال‌زاده با تکیه بر نظریه‌های جین شینودا بولن

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 8، دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 32، آذر 1402، صفحه 216-195   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.82769.1167

نویسندگان

غلامحسین خلیل پور¹؛ شاهپور شاهولی^{* 2}؛ سید علی سهراب نژاد³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

چکیده

تاکنون نظریّه‌های متنوّعی در شاخه‌های گوناگون علمی دربارۀ مقولۀ شخصیّت مطرح شده که آراء جین شینودا بولن از آن جمله است. او با رویکردی کهن‌الگویی و نظرداشت اسطوره‌های یونانی به بازنمایی ابعاد جدیدی از هر شخصیّت بر مبنای صفاتی که دارند، پرداخته است. نظرات بولن در ارائۀ خوانشی نوین از متون داستانی و شخصیّت‌های حاضر در آن، تأثیری مطلوب دارد. به این اعتبار، در پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی، شخصیّت‌های مجموعۀ یکی بود یکی نبود از محمدعلی جمال‌زاده بر اساس آراء کهن‌الگویی شینودا بولن بررسی شده است. در اینجا ویژگی‌های کهن‌الگویی شخصیّت‌ها با توجّه به کنش‌ها و عملکرد روانی آنان مورد نظر است که می‌تواند لایه‌های پنهان شخصیّت‌ها را بروز دهد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در کلّیّت این مجموعه شاهد نفوذ کهن‌الگوهای هادس، زئوس، هفائستوس، دیونوسوس و هرمس در دنیای درون و بیرون شخصیّت‌ها بوده‌ایم که برآیند این اثرگذاری گاهی مثبت و گاهی منفی بوده است. این امر بیانگر اعتقاد جمال‌زاده به خاکستری بودن شخصیّت انسان‌ها و زدودن غبار مطلق‌انگاری (خوب یا بد) در مواجهه با دیگران است. همچنین، مشخص گردید که شیخ جعفر در داستان رجل سیاسی دارای پیچیده‌ترین شخصیّت که نشانه‌هایی از کهن‌الگوهای زئوس (قدرت‌طلبی)، هرمس (حقه‌بازی و پیام رسان)، هفائستوس (عدم رضایت درونی، ضعف در مهارت‌های سیاسی و ...) در کنش، گفتار و اندیشۀ وی دیده می‌شود. شخصیّت‌های دیگر، کاملاً ساده و قابل پیش‌بینی خَلق و پردازش شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

محمّدعلی جمال‌زاده؛ یکی بود یکی نبود؛ شخصیّت؛ جین بولن؛ کهن‌الگو

مراجع

استاجی، ابراهیم. (1390). شخصیّت داستانی و بررسی آن در داستان‌های جمال‌زاده و هدایت. تهران: روزگار.

اسنودن، روث. (1392). یونگ؛ مفاهیم کلیدی. ترجمۀ افسانه شیخ‌الاسلام‌زاده. تهران: عطایی.

آتش سودا، محمدعلی. (1381). عوامل داستانی «فارسی شکر است». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورۀ 17. شمارۀ 2 (پیاپی 34). بهار. ویژه‌نامه زبان و ادبیّات فارسی. صص: 129-137.

بولن، جین شینودا. (1386). نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمۀ آذر یوسفی. چاپ چهارم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بولن، جین شینودا. (1393). نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی مردان. ترجمۀ مینو پرنیانی و پرتو پارسی. چاپ سوم. تهران: آشیان.

بولن، جین شینودا. (1394). انواع مردان. ترجمۀ فرشید قهرمانی. چاپ هفتم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

بولن، جین شینودا. (1396). انواع زنان. ترجمۀ نیلوفر نواری. چاپ دوم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

پاشایی، محمّد؛ رمضانی، ابوالفضل. (1396). «واکاوی مؤلفه‌های رئالیسم در آثار داستانی جمال‌زاده و آل احمد». زبان و ادب فارسی. نشریه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 70. بهار و تابستان. شمارۀ 235. صص: 17-38.

جانسون، رابرت الکس. (1395). تحلیل کاربردی خواب و رؤیا. ترجمۀ نیلوفر نواری. چاپ سوم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1320). یکی بود، یکی نبود. تهران: بنگاه پروین.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1344). مرکّب محو. با مقدمۀ ابراهیم صهبا. تهران: ابن سینا.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (2536). نقد آثار محمّدعلی جمال‌زاده. چاپ اوّل. تهران: چاپار.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1343). «شرح آقای جمال‌زاده به قلم خود». با مقدّمۀ حسن تقی‌زاده. نشریۀ دانشکدۀ ادبیّات تبریز. دورۀ 6. شمارۀ 3.

حسام پور، سعید؛ کیانی، حسین؛ کرمی، مدینه. (1394). «سرگشتگی روشنفکر در راه آب نامه محمّدعلی جمال‌زاده و قندیل ام هاشم یحیی حقی بر اساس رویکرد اجتماعی ادبیات تطبیقی». کاوش نامه ادبیّات تطبیقی. سال پنجم. پائیز. شماره 19. صص: 93-118.

دهباشی، علی. (1378). قصّه‌نویسی. تهران: سخن.

رضایی، احمد؛ رستمی، الهه. (1391). «بررسی و مقایسۀ رئالیسم در عناصر داستانی دوستی خاله‌خرسه جمال‌زاده و زار صفر رسول پرویزی». مجلّۀ مطالعات داستانی. سال 1. شمارۀ 2. زمستان. صص: 16-33.

ژیران، فلیکس. (1375). اساطیر یونان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

کعب اصل، فاطمه؛ فرهادی، نوازالله. (1399). «ویژگی‌های شخصیّت‌پردازی در سه داستان از بزرگ علوی، جمال‌زاده و آل احمد». مجلّۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیّات فارسی. زمستان. دورۀ 12. شمارۀ 43، صص: 18-33.

گریمال، پیر. (1356). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمۀ احمد بهمنش. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

مشتاق‌مهر، رحمان؛ کریمی قره‌بابا، سعید. (1387). «روایت‌شناسی داستان‌های کوتاه محمّدعلی جمال‌زاده». مجلّۀ زبان و ادب فارسی. دانشگاه تبریز. سال 51. شمارۀ 207. صص: 135-162.

مورنو، آنتونیو. (1386). یونگ، خدایان و انسان کامل. چاپ چهارم. تهران: مرکز.

یاحقّی، محمّدجعفر؛ ‌علی‌پور، مریم؛ طوماری، شاهدخت؛ قائمی، فرزاد. (1396). «الگوی سفر قهرمانی از نگاه پسایونگی و کاربرد آن در تحلیل متون ادبی». مجلّۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. واحد شهرکرد. بهار. دورۀ 8. شمارۀ 27. صص: 159-182.