بازتاب تاریخ صدر اسلام در أنساب الأشراف بلاذری؛ مطالعه موردی اخبار مربوط به علی بن‌ابی‌طالب(ع) (11-38هـ.ق)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 79-96   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.69239.1178

نویسنده

محمد تقوی^*

دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

أنساب الأشراف تألیف احمد بن­یحیی بلاذری (د. 279ق) دربردارنده روایت­های پرشمار و متنوعی دربارۀ علی بن­ابی­طالب(ع) است که چشم­پوشی از آن­ها در بررسی تاریخ دوران زندگانی آن حضرت ممکن نیست. با­وجود­این، اهمیت روایت­های تاریخی این کتاب به طرز شایسته­ای مورد توجه مورخان و محققان قرار نگرفته است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا اهمیت اخبار و روایات أنساب الأشراف دربارۀ امام علی (ع) از طریق مقایسه آن با مهم­ترین منابع تاریخی قبل و بعد از آن معلوم گردد. غلبه نداشتن رویکرد دینی نزد بلاذری در قیاس با نویسندگانی چون ابن­سعد و طبری سبب شده است تا او تصویر جامع­تری از وقایعی همچون سقیفه، شورای جانشینی عمر، قتل عثمان و نبرد جمل ارائه دهد و اخبار او دربارۀ  علی بن­ابی­طالب(ع) کامل­تر باشد. همچنین تعلق خاطر او به حکومت عباسیان سبب گزینش روایت­هایی در راستای تعامل عباس عموی پیامبر با علی بن­ابی­طالب(ع) شده است.

کلیدواژه‌ها

علی بن ابی طالب(ع)؛ بلاذری؛ أنساب الأشراف؛ تاریخ‌نگاری صدر اسلام

مراجع

ابن­سعد، محمد. الطبقات الکبرى. به­تحقیق محمدعبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب ­العلمیة، 1410هـ.ق.

ابن­شبه، عمر. تاریخ المدینة المنورة. به­تحقیق فهیم محمد شلتوت. قم: دارالفکر، 1410هـ.ق.

ابن­هشام، عبد­الملک. السیرة النبویة. به­تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى. بیروت: دار المعرفة، بى­تا.

بربهاری، حسن بن­علی. شرح السنة. به­تحقیق ابویاسر خالد بن­قاسم. مدینه: مکتبة الغرباء الأثریة، 1993.

بلاذری، احمد بن­یحیی. أنساب الأشراف. به­تحقیق سهیل زکار. بیروت: دارالفکر، 1417ق.

بلاذرى، احمد بن یحیى‏. فتوح البلدان‏. بیروت‏: دار و مکتبه الهلال‏، 1988.

بهرامیان، علی. «اصحاب حدیث و مسأله تاریخ نیم­سده اول هجری». نامه پژوهش فرهنگی. ش. 6  (بهار 1379): 331-340.

بهرامیان، علی. «بلاذری». در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1380.

جعفریان، رسول. «نقش احمد بن­حنبل در تعدیل مذهب اهل­سنت». هفت آسمان، ش. 5 (خرداد 1379): 145-177

حموی، یاقوت. معجم الادباء. به­تحقیق احسان عباس. ‏بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1993.

خلیفة بن­خیاط. تاریخ. به­تحقیق فواز. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415هـ.ق.

ذهبی، شمس­الدین. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. به­تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى. بیروت: دارالکتاب العربى، 1413ق.

سیف بن­عمر. کتاب الردة و الفتوح و کتاب الجمل و مسیر عائشة و  علی. به­تحقیق قاسم سامرائی. ریاض: دار أمیة للطباعة و النشر و التوزیع، 1418هـ.ق.

ضیاء العمری، أکرم. عصر الخلافة الراشدة محاولة لنقد الروایة التاریخیة وفق مناهج المحدثین. ریاض: العبیکان، 1430هـ.ق.

طبری، محمد بن­جریر. تاریخ الأمم و الملوک. به­تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث، 1387ق.

عبدالغنی، زهور. صورة علی بن­ابی­طالب فی کتاب أنسا­ب ­الأشراف لأحمد بن­یحیی البلاذری (ت 279هـ/892م) دراسة تاریخیة منهجیة.  پایان­نامۀ کارشناسی ارشد.جامعة النجاح الوطنیة نابلس، 2011.

علم­الهدی، سیدمرتضی. الشافی فی الإمامة. قم: مؤسسة اسماعیلیة، 1410هـ.ق.

کرون، پاتریشیا. تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام. ترجمۀ مسعود جعفری. تهران: سخن، 1389.

گوهری فخرآباد، مصطفی. طبقات ابن­سعد در ترازوی نقد: بررسی اخبار خلفای راشدین در کتاب الطبقات الکبری ابن­سعد. تهران: سفیر اردهال، 1396.

مادلونگ، ویلفرد. جانشینی حضرت محمد(ص)؛ پژوهشی پیرامون خلافت نخستین. ترجمۀ احمد نمایی و دیگران. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1390.

مسعودی، علی بن­حسین. مروج الذهب و معادن الجوهر. به­تحقیق أسعد داغر. قم: دارالهجرة، 1409هـ.ق.

یعقوبی، احمد. تاریخ. بیروت: دارصادر، بی­تا.

Anthony, Sean. The Caliph and the Heretic: Ibn Sabaʾ and the origins of Shīʿism. Leiden: Brill, 2012.

Della Vida, G. Levi. "Il Califfato di Ali Secondo IL "Kitab Ansāb Al-Ashrāf" di Al-Balādhurī". Rivista degli studi orientali. Vol. 6, Fasc. 2 (1913), pp. 427-507. 

Gleave, Robert. “Ali b. Abi Tālib”. In Encyclopaedia of Islam. Edition 3. Edited by Kate Fleet and others. Brill: Leiden, 2017.

Keaney, Heather. Medieval Islamic Historiography, Remembering Rebellion. New York: Routledge, 2013.

Petersen, Erling. Ali and Muʿāwiya in Early Arabic Tradition; Studies on Genesis and Growth of Islamic Historical Writing until the End of the Ninth Century. Copenhagen: Munksgaard, 1964.