مطالعه‌ی معناشناختی «اجمال و تبیینِ» قرآن کریم با رویکرد روایی

علوم قرآن و حدیث

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 شهریور 1402

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79547.1475

نویسندگان

محمدرضا شاهرودی¹؛ محمدتقی کبریت‌چی^{* 2}

¹دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

²دانش‌آموخته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

«مجمل و مبیّن» به‌مثابه‌ی دو وصف از اوصاف قرآن کریم، موضوعی کهن و پرسش‌برانگیز در شناخت کتاب آسمانی مسلمانان است و عدم تلقی صحیح از آن موجب واردساختن ایرادهایی، چون: وجود ابهام ذاتی یا نقص در کلام خدا می‌شود؛ از این‌رو، مطالعه و شناخت مبنا و کارکرد اجمال و تبیین قرآن از اهمیتی ویژه برخوردار است. مقاله‌ی حاضر با بررسی واژه‌شناختی و مطالعه‌ی سیر تطور و شکل‌گیری اصطلاح مجمل، از معنای لغوی تا تقابل آن با اصطلاح مبیَّن، و به‌کمک آموزه‌های دینی و مبانی معناشناسی، به ‌معرفی تلقی صحیح از اجمال، تبیین و تفسیر قرآن کریم می‌پردازد. براین‌اساس، «اجمال» در قرآن مجید صرفاً به‌معنای موجز و فشرده‌بودن کلام‌الله، در عین‌ کامل‌بودن و تمامیت دلالت‌های آن بر معانی موردقبول است؛ نه غیرواضح یا ناقص‌بودن آن. همچنین مراد از «تفسیرِ» قرآن،کشف معنای آیات توسط «مخاطبان»، یا ایضاح دلالت آیات برای «مستمعان» است و منظور از «تبیین»، توضیح معنا برای مستمعانی است که معنای کلام را به‌دلیل رفعت معنا یا فقدان بافت موقعیتی آن در نمی‌یابند. بدین‌سان، این پژوهش برای نخستین‌بار با تفکیک میان «مخاطبانِ» خاص هر دسته آیات و «مستمعانِ» پسین، نشان می‌دهد که آیات مجمل و موجز قرآن دراصل، برای مخاطبان خاص خود واضح، تام و مبیَّن بوده است اما همین آیات ممکن است برای «مستمعانِ» پسین غیرواضح جلوه نماید و آنان را به پرسش از «عالمان قرآن» علیهم‌السلام سوق دهد؛ چه‌اینکه، ایشان با احاطه‌ی علمی خود می‌توانند مورد، مصداق و معنای تمام آیات مجمل و موجز قرآن را برای مستمعان، تفسیر و تبیین نمایند.

کلیدواژه‌ها

مجمل و مبین؛ تفسیر قرآن؛ مخاطبان قرآن؛ مستمعان قرآن