مطالعۀ معناشناختی اجمال و تبیینِ قرآن کریم با رویکرد روایی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 155-176   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79547.1475

نویسندگان

محمدرضا شاهرودی¹؛ محمدتقی کبریت‌چی^{* 2}

¹دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

²دانش‌آموخته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

«مجمل و مبین» به‌مثابهٔ دو وصف از اوصاف قرآن کریم، موضوعی کهن و پرسش‌برانگیز در شناخت کتاب آسمانی مسلمانان است و عدم‌تلقی صحیح از آن، سبب ورود ایراد‌هایی چون وجود ابهام ذاتی یا نقص در کلام خدا می‌شود. از این‌رو، مطالعه و شناخت مبنا و کارکرد اجمال و تبیین قرآن از اهمیتی ویژه برخوردار است.
با بررسی واژه‌شناختی و مطالعهٔ سیر تطور و شکل‌گیری اصطلاح مجمل از معنای لغوی تا تقابل آن با اصطلاح مبیَّن و به‌کمک آموزه‌های دینی و مبانی معناشناسی، به معرفی تلقی صحیح از اجمال، تبیین و تفسیر قرآن کریم می‌پردازیم. براین‌اساس، اجمال در قرآن مجید صرفاً به‌معنای موجز و فشرده‌بودن کلام‌الله، در عین کامل‌بودن و تمامیت دلالت‌های آن بر معانی پذیرفتنی است؛ نه غیرواضح یا ناقص‌بودن آن. مراد از تفسیر قرآن نیز کشف معنای آیات توسط مخاطبان یا ایضاح دلالت آیات برای مستمعان است و منظور از تبیین، توضیح معنا برای مستمعانی است که معنای کلام را به‌دلیل رفعت معنا یا فقدان بافتِ موقعیتی آن در نمی‌یابند. برای نخستین‌بار، با تفکیک میان مخاطبانِ خاص هر دسته آیات و مستمعانِ پسین نشان می‌دهیم که آیات مجمل و موجز قرآن در اصل برای مخاطبان خاص خود، واضح، تام و مبیَّن بوده است اما همین آیات ممکن است برای مستمعانِ پسین، غیرواضح جلوه نماید و آنان را به پرسش از عالمان قرآن(ع) سوق دهد؛ چه‌اینکه ایشان با احاطهٔ علمی خود می‌توانند مورد، مصداق و معنای تمام آیات مجمل و موجز قرآن را برای مستمعان تفسیر و تبیین کنند.

کلیدواژه‌ها

مجمل و مبین؛ تفسیر قرآن؛ مخاطبان قرآن؛ مستمعان قرآن

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌على‌. کتاب من لایحضره الفقیه‌. محقق: علی‌اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. الجامع لعلوم الإمام احمد. مصر: دار الفلاح. چاپ‌اول، 1430ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. العقیدة روایة أبی‌بکر الخلال. دمشق: دار قتیبه. چاپ‌اول، 1408ق.

ابن‌درید، محمدبن‌حسن. جمهرة اللغة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1988م.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی. مناقب آل ابی‌طالب علیهم السلام. قم: علامه. چاپ‌اول، 1379ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس‌. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی. چاپ‌اول، 1404ق.

ازهری، محمدبن‌احمد. تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌اول، 1421ق.

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین‌. کفایة الأصول‌. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، بی‌تا.

بابایی، علی‌اکبر. «بررسی و نقد آرای سیوطی در آیات مجمل و مبیّن قرآن کریم»، تفسیر و علوم قرآنی حکمت بالغه. ش1، بهار و تابستان1400، 7تا22.

برقی، احمدبن‌محمد. المحاسن. تصحیح: جلال‌الدین محدث. قم: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1371ق.

بزار، ابوبکر. مسند البزار. مدینه: مکتبة العلوم و الحکم. چاپ‌اول، 2009م.

پاکتچی، احمد. «تفسیر». دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة ‌المعارف بزرگ اسلامی. 1398.

پاکتچی، احمد. تاریخ تفسیر قرآن کریم. تهران: دانشگاه امام صادق(ع). چاپ‌دوم، 1395.

جصاص، احمدبن‌علی. الفصول فی الأصول. کویت: وزارة الأوقاف. چاپ‌دوم، 1414ق.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌اول، 1376ق.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن‌. دمشق: دار القلم. چاپ‌اول، 1412ق.

زرکشی، محمدبن‌بهادر. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار المعرفة. چاپ‌اول، 1410ق.

زمخشرى، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‌. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌سوم، 1407ق.

سمرقندی، محمدبن‌احمد. میزان الأصول فی نتائج العقول. مصر: مطابع الدوحة الحدیثة. چاپ‌اول، 1404ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. محقق: فؤاز احمد زمرلی. بیروت: دار الکتاب العربی. 1421ق.

شاشی، نظام الدین. اصول الشاشی. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌اول، بی‌تا.

شاهرودی، محمدرضا، محمدتقی کبریت‌چی. «گونه‌شناسی مخاطبان قرآن و نقش آنان در فهم معنای آیات»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. دورۀ 6، ش4، پاییز و زمستان1401، 103تا128. 10.22034/ISQS.2023.42568.2026

شریف‌الرضی، محمدبن‌حسین‌. نهج البلاغه. قم: هجرت. چاپ‌اول، 1414ق.

صفی‌پوری شیرازی، عبدالرحیم. منتهی الأرب فی لغة العرب. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ‌اول، 1393.

طریحى، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی. چاپ‌سوم، 1375.

عباسی، مهرداد. «تفسیر»، دانشنامۀ‌ جهان اسلام. تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی. 1382.

علم‌‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الذریعة الى اصول الشریعة. تهران: دانشگاه تهران. چاپ‌اول، 1376.

غفاری، علی‌اکبر. تلخیص مقباس الهدایة. تهران: دانشگاه امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1369.

فتاحی‌زاده، فتحیه، فاطمه حبیبی. «بررسی آراء جلال‌الدین سیوطی در اجمال و تبیین آیات قرآن کریم با محوریت اندیشه‌های علامه طباطبایی(ره)»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش29، بهار 1395، 31تا62. https://doi.org/10.22051/tqh.2016.2248.

فراء، یحیی‌بن‌زیاد. معانی القرآن للفراء. مصر: دار المصریة. چاپ‌اول، بی‌تا.

فراهیدی، خلیل‌ابن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. چاپ‌اول، 1409ق.

فیروزآبادى، محمدبن‌یعقوب‌. القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1415ق.

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌مرتضى. تفسیر الصافی‌. تهران: مکتبة الصدر. چاپ‌دوم، 1415ق.

قرطبی، محمدبن‌احمد. الجامع لأحکام القرآن. قاهره: دار الکتب المصریة. چاپ‌دوم، 1384ق.

کبریت‌چی، محمدتقی، محمدرضا شاهرودی. «بازخوانی دلالت زبانی در فهم و تفسیر کتاب و سنت»، فلسفه و کلام اسلامی. سال پنجاه‌وچهارم، ش1، بهار و تابستان1400، 121تا145. 10.22059/JITP.2021.311520.523231

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تحقیق: علی‌اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار. بیروت: دار الإحیاء التراث العربی‌. چاپ‌دوم، 1403ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد. تاج العروس من جواهر القاموس‌. بیروت: دار الفکر. چاپ‌اول، 1205ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌اول، 1368.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1430ق.

معارف، مجید. «اجمال و تبیین در روایات»، مطالعات اسلامی. ش65 و 66، پاییز و زمستان1383، 223تا250.

مقری، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1414ق.

موسوی، فاطمه. «کاوشی نو دربارۀ مجمل در قرآن»، مشکوة. ش117، زمستان1391، 62تا84. https://dorl.net/dor/20.1001.1.16838033.1391.31.4.4.7

نکونام، جعفر. درآمدی بر معناشناسی قرآن. قم: دانشکدۀ اصول دین. چاپ‌اول، 1390.