بررسی مبانی قرآنی اعتقاد به چشم‌زخم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 9-35   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.82212.1515

نویسنده

اسماعیل اثباتی^*

استادیار دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

یکی از باور‌های رایج میان مردم، اعتقاد به تأثیر چشم‌زخم است. از دیرباز، برخی این باور را در زمرهٔ باور‌های خرافی دانسته‌اند که مبنای عقلی و شرعی ندارد و برخی دیگر، آن را باوری برخاسته از شرع دانسته‌اند که مخالفتی با مبانی عقلی ندارد و ازاین‌رو، وجهی برای مخالفت با آن نیست و برای اثبات ادعای خود به برخی از آیات قرآن تمسک جسته‌اند.
در این نوشتار، با روش توصیفی و تحلیلی، دلایل قرآنی باور به چشم‌زخم از لابه‌لای متون تفسیر، تاریخ و کلام اسلامی، استخراج و دلالت آن‌ها بر مقصود بررسی می‌شود تا مشخص شود آیا بر پایهٔ آیات قرآنی می‌توان به حقانیت این باور استدلال کرد یا خیر؟
هیچ‌یک از آیات ادعاشده دلالتی بر صحت باور به چشم‌زخم ندارند، بلکه باور‌های پیشاتفسیریِ مفسران دربارهٔ تأثیر چشم‌زخم بر تفسیر آن‌ها از آیات قرآنی سایه افکنده است. از سویی، هیچ روایت تفسیری معتبری دربارهٔ ‌شأن نزول آیات ادعاشده یا تفسیر این آیات به‌نحوی که مرتبط با چشم‌زخم باشد و نیز روایت یا دلیل معتبری که نشان دهد خواندن یا همراه‌داشتن برخی از آیات ادعاشده سبب جلوگیری از چشم‌زخم می‌شود، یافت نشد.

کلیدواژه‌ها

چشم‌زخم؛ مبانی قرآنی؛ روایات تفسیر

مراجع

قرآن کریم. مترجم: محمدمهدی فولادوند، عبدالمحمد آیتی، محمدکاظم معزی.

‫ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبة‌الله. الروضة المختارة شرح قصائد علویات سبع. بیروت: اعلمی. بی‌تا.

‫ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبة‌الله. شرح نهج البلاغه. تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار احیاء الکتب العربیة. ۱۳۸۷.

‫ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان‌بن‌محمد. تفسیر القرآن العظیم مسنداً عن رسول الله(ص) و الصحابة و التابعین. تحقیق: اسعد محمد الطیب. بیروت: دار الفکر. ۱۴۲۴ق.

‫ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد. الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر. ۱۳۸۵.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لایحضره الفقیه. نسخۀ نرم‌افزار مکتبة اهل البیت(ع). قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌سوم، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. معانی الأخبار. تحقیق: علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۶۱.

‫ابن‌حبان بستی، محمدبن‌احمد. کتاب المجروحین. تحقیق: محمودابراهیم زاید. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

‫ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد. شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۴ق.

‫ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی. متشابه القرآن و مختلفه. بی‌جا: چاپخانۀ شرکت سهامى طبع کتاب. ۱۳۲۸.

‫ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی. مناقب آل ابی طالب. نجف: مطبعة الحیدریة. ۱۳۷۶.

‫ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم. تأویل مختلف الحدیث. بیروت: دار الکتب العلمیة. بی‌تا.

‫ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام. السیرة النبویة. قاهره: محمدعلی صبیح. ۱۳۸۳.

‫ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. البدایة و النهایة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۴۰۸ق.

‫ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. السیرة النبویة. بیروت: دار المعرفه. ۱۳۹۶.

‫ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى. ۱۳۷۱.

‫ابوحیان، محمدبن‌یوسف. تفسیر البحر المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة. ۱۴۲۲ق.

اربلی، علی‌بن‌عیسی. کشف الغمة فی معرفة الأئمة. بیروت: دار الأضواء. ۱۴۰۵ق.  

‫استرآبادی، علی. تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. قم: مدرسۀ امام مهدی(عج). ۱۴۰۷ق.

اکبرنژاد، مهدی، روح‌الله محمدی. «کنکاشی در مقولۀ شورچشمی (چشم‌زخم) در قرآن و روایات»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث. س6، ش2، 1388، 67تا90. https://doi.org/10.22051/tqh.2009.3426

آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعة إلى تصانیف الشیعة. بی‌جا: دار الأضواء. 1403ق.

‫آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی. نرم‌افزار مکتبة اهل البیت.

‫بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: البعثة. بی‌تا.

بغوی،حسین‌بن‌مسعود. معالم التنزیل. بیروت: دار المعرفة. بی‌تا.

بلوکباشی، علی. «مدخل چشم‌زخم»، سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی. 26 آذر 1398.

‫بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار الفکر. بی‌تا.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۴۱۸ق.

‫ثعلبی، احمدبن‌محمد. الکشف و البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۴۲۲ق.

‫جصاص، احمدبن‌علی. احکام القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیه. ۱۴۱۵ق.

‫حلبی، ابوالصلاح. تقریب المعارف. بی‌جا: بی‌نا. ۱۴۱۷ق.

‫حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعة. تفسیر نور الثقلین. بی‌جا: اسماعیلیان. 1412ق.

خرمشاهی، بهاءالدین. «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم»، بینات. س2، ش5، 1374، 90تا97.

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی. تاریخ بغداد. بیروت: دار الکتب العلمیة. ۱۴۱۷ق.

‫خوشوقت، عزیزالله. «مرکز نشر آثار آیت الله خوشوقت»، بخش صراط مستقیم، ترجمه و شرح یک آیه (گناهان پیامبر). http: //www. sahebeamr. org.

‫زحیلی، وهبه. التفسیر الوسیط. دمشق: دار الفکر. ۱۴۲۷ق.

زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. قاهره: شرکة الحلبی. ۱۳۸۵.

زمخشری، محمودبن‌عمر. ربیع الأبرار و نصوص الأخبار. بیروت: اعلمی. ۱۴۱۲ق.

سیوطی، جلال‌الدین. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الفکر. ۱۴۱۶ق.

‫سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. بیروت: دار المعرفة. بی‌تا.

‫شمس‌الدین دمشقی، محمدبن‌یوسف. سبل الهدى و الرشاد فی سیرة خیر العباد. بیروت: دار الکتب العلمیة. بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌سوم، ۱۴۲۲ق.

‫طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

‫طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۳۷۴.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. تفسیر جوامع الجامع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۸ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی. ۱۴۱۵ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مکارم الأخلاق. بی‌جا: الشریف الرضی. ۱۳۹۲.

‫طبری، محمدبن‌جریر. جامع البیان عن تاویل آیات القرآن. بیروت: دارالفکر. ۱۴۱۵ق.

‫طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: احمدحبیب قصیر عاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۲۰۹.

‫طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. ۱۳۶۴.

‫عاملی، جعفرمرتضی. الصحیح من سیرة النبی الاعظم. قم: دار الحدیث. ۱۴۲۶ق.

‫علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد. تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۷ق.

‫علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. ۱۴۲۰ق.

‫علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهج الحق وکشف الصدق. قم: دار الهجره. ۱۴۱۴ق.

‫عیاشی، محمدبن‌مسعود. تفسیر العیاشی. تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة. بی‌تا.

‫فخر رازی، محمدبن‌عمر. تفسیر کبیر رازی؛ مفاتیح الغیب. نسخۀ نرم‌افزار مکتبه اهل البیت(ع).

‫فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی. تفسیر الصافی. تهران: کتابخانۀ صدر. ۱۴۱۶ق.

‫قرطبی، محمد‌بن‌احمد. الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی. ۱۴۰۵ق.

‫قمی مشهدی، محمدبن‌محمدرضا. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. بی‌جا: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. بی‌تا.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم. تفسیر القمی. قم: دار الکتاب. ۱۴۰۴ق.

‫کاشانی، ملافتح‌الله‌بن‌ملاشکرالله. زبدة التفاسیر. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی. ۱۴۲۳ق.

‫کاشانی، ملافتح‌الله‌بن‌ملاشکرالله. منهج الصادقین فی الزام المخالفین. تهران: محمدحسن علمی. ۱۳۳۳.

کریمی رکن‌آباد، اصغر و همکاران. «آسیب‌شناسی پدیدۀ چشم‌زخم در جامعۀ اسلامی در پرتو آیات قرآن»، کتاب قیم. ش13، 1394، 73تا92.

‫کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. مصحح: علی‌اکبر غفاری. تهران: اسلامی، ۱۳۶۳.

‫کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم. تفسیر فرات الکوفی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 1410ق.

‫مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار ائمة الأطهار. بی‌جا: الوفاء. بی‌تا.

‫مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة. ۱۴۰۴ق.

‫مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. لوامع صاحبقرانی. قم: دار التفسیر. ۱۴۱۶ق.

‫محمد علینژاد عمران، روح‌الله. «حقانیت چشم‌زخم از منظر قرآن، روایات و دانش پزشکی»، قرآن و طب. دورۀ5، ش3، 1399، 49تا58.

مطهری، مرتضی. مجموعه آثار. تهران: صدرا. 1389.

‫مظفر، محمدحسن. دلائل الصدق لنهج الحق. دمشق: آلالبیت(ع). ۱۴۲۲ق.

‫معرفت، محمدهادی. نقد شبهات پیرامون قرآن کریم. مترجم: حسن حکیم‌باشی و دیگران. قم: التمهید. 1385.

مغنیه، محمدجواد. تفسیر الکاشف. بیروت: دار العلم. ۱۹۸۱م.

مفید، محمدبن‌محمد. الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. بیروت: دار المفید. 1414ق.

مفید، محمدبن‌محمد. الإفصاح فی امامة امیر المؤمنین علیه السلام. قم: البعثة. ۱۴۱۲ق.

ملاحسنی، علیرضا. چشم‌زخم در قرآن، روایات، تاریخ و فرهنگ. قم: بوستان کتاب. 1390.

موسی‌پور، ابراهیم. «مدخل چشم‌زخم»، دانشنامۀ جهان اسلام. در دسترس در سایت کتابخانۀ مدرسه فقاهت. 5497.

نجفی مرعشی، شهاب‌الدین. شرح احقاق الحق. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى مرعشی نجفی. 1411ق.

نمازی شاهرودی، علی. مستدرکات علم رجال الحدیث. تهران: ابن‌مؤلف. ۱۴۱۲ق.

‫واحدی نیسابوری، ابی‌الحسن‌علی‌بن‌احمد. اسباب النزول. قاهره: مؤسسة الحلبی و شرکا. 1388.