تأثیر خلق تعادل‌های فضایی بر توسعه دانش‌بنیان و نوآور منطقه کلان‌شهری تهران

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 6، دوره 21، شماره 4 - شماره پیاپی 45، دی 1402، صفحه 163-198   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.79073.1199

نویسندگان

بهزاد ملک‌پور اصل¹؛ کیانا کاووسی پور^{* 2}

¹استادیار گروه برنامه‌ریزی و طراحی شهری و منطقه‌ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²دانش‌آموخته کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه شهید بهشتی،تهران، ایران

چکیده

هدف پژوهش حاضر، مطالعه و تحلیل توسعه فضایی دانش‌بنیان و نوآور در سطح منطقه کلان‌شهری تهران و ارائه راهکارهایی برای توزیع فضایی متعادل در اثر سرریز منافع ناشی از توسعه قطب‌ها و خوشه‌های دانش و نوآوری در شهرستان‌های این منطقه بود. روش پژوهش، کمّی-تحلیلی و از نظر هدف­گذاری، کاربردی بود. شاخص‌های‌ ضریب جینی تمرکز فضایی فعالیت‌های اقتصادی دانش‌بنیان، ضریب جینی تخصصی‌شدن منطقه‌ای و میانگین سهم ضریب مکانی فعالیت‌های دانش‌بنیان از همه فعالیت‌های اقتصادی، با استفاده از داده­های مرکز آمار ایران محاسبه شدند. برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از مدل تحلیل مسیر به‌منظور استخراج مسیر تجربی توسعه متعادل دانش‌بنیان و نوآور در منطقه کلان‌شهری تهران از طریق تحلیل رگرسیون میان متغیرهای پژوهش در نرم‌افزارهای SPSS، اکسل (Excel) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شد. راهبردهای پژوهش با استفاده از ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمی (QSPM) اولویت‌بندی شدند تا درنهایت راهبردهای برتری که بیشترین امتیاز را در دستیابی به توسعه متعادل دانش‌بنیان و نوآور منطقه کلان‌شهری تهران کسب کردند، ارائه شوند. نتایج این پژوهش نشان داد، در فضاهایی از منطقه که در آن‌ها توسعه از طریق صنایع دانش‌بنیان در حال ‌انجام است و تخصصی‌شدن منطقه‌ای را ایجاد کرده است، ضریب جینی تمرکز فضایی این فعالیت‌ها بالا و نبود ‌تعادل منطقه‌ای ایجاد شده است. همچنین با توجه به اشتراک اغلب شهرستان‌ها در یک‌سری از فعالیت‌های تخصصی‌شده مانند محصولات فلزی فابریکی به‌جز ماشین‌آلات و تجهیزات، رادیو و تلویزیون و دستگاه‌ها و وسایل ارتباطی و وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم‌تریلر، خوشه‌بندی فضایی از شاخه‌های مختلفی از این صنایع در شهرستان‌های منطقه صورت گرفته است.
 

کلیدواژه‌ها

تعادل فضایی؛ توسعه دانش‌بنیان و نوآور؛ خوشه‌های دانش و نوآوری؛ منطقه کلان‌شهری تهران

مراجع

1. امجدی‌نیا، ب.، ندایی طوسی، س. (1398). چارچوب تحلیل ظرفیت کلانشهری در راستای دستیابی به توسعه دانش‌بنیان (مطالعه موردی: کلانشهر تهران)، مجله معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (29) ، 273-296.
2. بحرانی‌فرد، ز. (1393). سنجش اصول عدالت فضایی در برنامه‌ریزی توسعه منطقه‌ای و ارائه راهکارهای آن. (مطالعه موردی: استان فارس)، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی.
3. داداش‌پور، ه.، فتح‌جلالی، آ. (1392). تحلیلی بر الگوهای تخصصی‌شدن منطقه‌ای و تمرکز فضایی صنایع در ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، (11) ، 1-18.
4. داداش‌پور، ه.، سعیدی‌شیروان، ص. (1393). بررسی ابعاد نظری تئوری مناطق یادگیری به‌ عنوان الگویی برای افزایش نوآوری مناطق کلانشهری. کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار.
5. داداش‌پور، ه.، ساسانی، م. (1398). بررسی رابطه بین تخصصی‌شدن، تنوع، رقابت صنعتی و تمرکز فضایی صنایع در شهرستان‌های ایران، در دوره زمانی 1375 تا 1390. فصلنامه آمایش سرزمین، 1(11)، 1-27.
6. شریف‌زادگان، محمدحسین.، ملک‌پور اصل، بهزاد. (1393). نگرشی نهادی به برنامه‌ریزی توسعه درون‌زای منطقه‌ای. فصلنامه برنامه‌ریزی و بودجه، 20(4)، 155-184.‎
7. صباغ کرمانی، م. (1395). اقتصاد منطقه‌ای)تئوری و مدل‌ها(. تهران: انتشارات سمت.
8. صلح‌جو، م.(1397). توسعه فضایی تعادل‌بخش منطقه کلانشهری با تأکید بر پیوندهای شهری-روستایی؛ (مطالعه موردی: منطقه کلانشهری مشهد)، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی.
9. مهرگان، ن.، تیموری، ی. (1396). تحلیل ساختار فضایی فعالیت‌های صنعتی در اقتصاد ایران. نشریهاقتصاد و توسعه منطقه‌ای، (13). 1-28.
10. Aghion, P., L., Howitt, P. (1998). Endogenous growth theory. MIT press.
11. Audretsch, D., & Lehmann, E. (2006). The role of clusters in knowledge creation and diffusion. In B. Asheim, P. Cooke, & R. Martin, Clusters and Regional Development. Critical reflections and explorations, 188-199.
12. Cai, Y., & Amaral, M. (2021). The triple helix model and the future of innovation: a reflection on the triple helix research agenda. Triple Helix 8, 217-229.
13. Capello, R., & Nijkamp, P. (2009). Handbook of Regional Growth and Development Theories. Edward Elgar Publishing Limited.
14. Deng, X., Liang, L., Wu, F., & et al. (2022). A review of the balance of regional development in China from the perspective of development geography. J. Sci(32), 3-22.
15. Etzkowitz, H., & Zhou, C. (2017). University-Industry-Government Innovation and entrepreneurship (2nd). London: Routledge.
16. Falcioglu, P., & Akgungor, S. (2008). Regional Specialization and Industrial Concentration Patterns in the Turkish Manufacturing Industry: An Assessment for the 1980-2000 Period. European Planning Studies, Vol. 16, No. 2.
17. Galvao, A., Mascarenhas, C., Marques, C., Ferreira, J., & Ratten, V. (2019). Triple helix and its evolution: a systematic literature review. Sci. Technol. Policy Manage. 10, 812-833.
18. Hafeznia, M., & Ghaderi Hajat, M. (2016). Conceptualization of spatial justice in political geography. Geopolitics Quarterly, 11(4), 32-60.
19. Krugman, P., Venables, A. (1990): Integration and the competitiveness of peripheral industry’ in C. Bliss and J. Braga de Macedo (eds), Unity with Diversity in the European Community, Cambridge: Cambridge University Press.
20. Lees, N. (2010). Inequality as an Obstacle to World Political Community and Global Social Justice, Oxford University, Paper to be Presented at the SGIR 7th Annual Conference on International Relations, Sweden, September 9-11th
21. Liang, Z. (2004). Regional specialization and dynamic pattern of comparative advantage: Evidence from Chines industries. Review of urban and regional studies.
22. MacKinnon, D. & Cumbers, A. (2019). An introduction to economic geography globalization, uneven development and place. Taylor and Francis Third edition published by Routledge.
23. Malecki, E. (1991), Technology and Economic Development: The Dynamics of Local, Regional and National Competitiveness. Harlow: Longman Scientific and Technical. Malmberg, A., & Power, D. (2006). True clusters: a severe case of conceptual headache in Clusters and regional development, 68-86. Routledge.                            
24. Martin, R. L. (2004): A Study on the Factors of Regional Competitiveness: A draft final report for The European Commission Directorate-General Regional Policy, University of Cambridge.                        
25. Petersson, L. (2002): The theory of new economic geography and industrial location in SADC, The South African Journal of Economics Quarterly Journal, 70(8), 1222-1246.
26. Ponce-Lopez, R., Peraza-Mues, G., Gómez-Zaldívar, F., Membrillo-Hernández, J., Acuña-López, A., & Caratozzolo, P. (2023). Knowledge based urban development: An approach to innovation districts based on education. In Frontiers in Education.
27. Porter, M. E. (1998). Clusters and the new economics of competition, 76(6), 77-90. Boston: Harvard Business Review.                             
28. Porter, M. E. (2003). The Economic performance of regions, Regional Studies.
29. Simmie, J. (2002). Knowledge Spillovers and Reasons for the Concentration of Innovative SMEs. Urban Studies, 39(5-6), 885–912.
30. Stough, R. Nijkamp, P. (2009). Knowledge spillover, entrepreneurship and economic development.                                                                                                                                                                 Swann, G. P. (2006). Cluster and hinterland When is a proactive cluster policy appropriate? In B. Asheim, P. Cooke, & R. Martin, Clusters and Regional Development: Critical reflections and explorations (pp. 255-272).                                    
31. Traistaru, L. Nijkamp, P & Longhi, S. (2002): Regional Specialization and Concentration of Industrial Activity in Accession Countries. Center for European Integration Studies.
32. (2010). Human Development Report:40-year, Trends Analysis Shows Poor Countries Making Faster Development Gains.
33. Vogiatzoglou, K. (2006). Agglomeration or dispersion? Industrial specialization and geographic concentration in NAFTA.