گزارش کهن‌ترین دست‌نویسِ مرزبان‌نامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 222، بهمن 1402، صفحه 25-58   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.83896.1483

نویسندگان

سعید پورعظیمی^{* 1}؛ مجید منصوری²

¹استادیار دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

تحریر سعدالدین وراوینی از مرزبان‌نامۀ طبریِ اسپهبد مرزبان بن رستم از امهات متون متکلّف در میراث نثر فارسی است که اگرچه در بیش از یک قرن اخیر سه تصحیح از آن منتشر شده؛ هنوز تصحیحی منقّح از آن در دست نداریم. با دستیاب شدن نسخۀ کهن و سخت ارزشمندِ مورَخ روز پنج‌شنبه، دهم رمضان 698 هجری که با شمارۀ 216 در کتابخانۀ موزۀ باستان‌شناسی استانبول نگهداری می‌شود گشتگی‌ها (= تصحیفات) و افتادگی‌ها و افزوده‌ها و فقرات مبهم و بدخوانی‌ها و دگرگونی‌های گسترده در نسخه‌های دیگر که به هر سه چاپ راه یافته عیان می‌شود و ضرورت تصحیحی دیگر از متن را پیش می‌کشد.

کاتب این نسخه مرتضی بن ابی‌طاهر بن احمد کاشی است که آن را در ناحیۀ شرقی بغداد که در آن عصر مرکز نگارگری و کتاب‌آرایی بوده به خط نسخ جلی در 215 برگِ 17 سطری استنساخ کرده است. خوانایی و وجه هنری خط و دقت در شکل نگارش حروف و کلمات چنان برای کاتب اهمیت داشته که از نقطه‌گذاری کامل پرهیز کرده و کمتر کلمه‌ای در سراسر متن می‌یابیم که آن را همواره به یک صورت کتابت کرده باشد.

این نسخه علاوه بر اهمیتش در تصحیح متن مرزبان‌نامه __که شماری از آنها نمونه‌وار در انتهای مقاله آمده__ دارای سه نگاره به شیوۀ بغدادی است که تحت تأثیر هنر بودایی و شرق دور کشیده شده‌اند و از این منظر، مرزبان‌نامه جزو اندک‌شمار متون شناخته‌شدۀ فارسی مصوّری است که از اواخر قرن هفتم بر جای مانده است.

کلیدواژه‌ها

مرزبان‌نامه؛ اسپهبد مرزبان بن رستم؛ سعدالدین وراوینی؛ تصحیح متن؛ نسخه خطی

مراجع

اوحدی مراغه‌ای، ا. (1340). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. امیرکبیر.

بوشنجی، ا. (1384). قصص الانبیاء. ترجمۀ محمد بن اسعد بن عبدالله الحنفی التُستُری. تصحیح سیدعباس محمدزاده. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

حسینی منشی، م. م. (1385). ریاض‌الملوکِ خانی. به کوشش ایرج افشار و فرشته صرّافان. بنیاد موقوفات محمود افشار.

خلف تبریزی (برهان)، م. (1342). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. کتابفروشی ابن‌سینا.

دهخدا، ع. (1377). لغتنامه. انتشارات دانشگاه تهران.

سپهسالار، ف. (1391). رساله در مناقب حضرت خداوندگار. تصحیح و توضیح محمدعلی موحد و صمد موحد. کارنامه.

سروری، م. ق. (1338). مجمع‌الفرس. به کوشش سیّد محمد دبیرسیاقی. کتابفروشی علی‌اکبر علمی.

سیمسون، م. (1379). نقش بغداد در تکوین نقاشی ایرانی. در هنر و جامعه در جهان ایرانی. به‌کوشش شهریار عدل. توس.

شاد، م. پ. (۱۸۸۹- ۱۸۹۲ م.) فرهنگ آنَندَراج. لَکهنَو: مُنشی نَوَلکَشور.

نخجوانی، محمد بن هندوشاه. (1395). دستورالکاتب فی تعیین المراتب. تصحیح علی اکبر احمدی دارانی. میراث مکتوب.

نفیسی، ع. (1317-1320). فرهنگ نفیسی (فرنودسار). شرکت چاپ رنگین.

وراوینی، س. (1909م/1327 ق). مرزبان‌نامه. به تصحیح و تحشیۀ محمد بن عبدالوهاب قزوینی. مؤسسۀ بِرِیل.

وراوینی، س. (1376). مرزبان‌نامه. به تصحیح محمد روشن. اساطیر.

وراوینی، س. (1398). مرزبان‌نامه. به تصحیح محمدرضا برزگرخالقی و عفت کلباسی. زوّار.

به زبان‌های دیگر

Schefer, C. (1885). Chrestomathie persane (Vol. 1). Hachette Livre Bnf.

Simpson, M S. (1982). The role of Baghdad in the formation of Persian painting. In Š. Adle (Ed.), Art et societe dans le monde iranien (pp. 91-115). Éditions Recherche sur les civilisations.

 

نسخۀ خطی

وراوینی، سعدالدین، مرزبان‌نامه، ترکیه، استانبول، کتابخانۀ موزۀ باستان‌شناسی، شمارۀ 216، کتابت‌شده به سال 698 هـ ق. زبان: فارسی.