رویکرد رئالیستی در نظریه‌های ماکس وبر

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 5، دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 44، تیر 1402، صفحه 125-163   

نوع مقاله: روش شناسی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.81510.1323

نویسندگان

زین العابدین افشار^{* 1}؛ سعید محمودی²

¹استادیار جامعه‌شناسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

²کارشناس ارشد جامعه شناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

تحلیل نظریه‌پردازان برجسته جامعه‌شناسی ازجمله ماکس وبر را به‌راحتی نمی‌توان ذیل دوگانه پارادایمی  اثبات‌گرایی و تفهمی-تفسیری قرار داد. بازخوانی نظریه‌های وبر نشان می‌دهد که آثار او بسیاری از مؤلفه‌های رئالیسم انتقادی را دارد. رئالیسم انتقادی به‌عنوان یکی از پارادایم‌های علوم اجتماعی معتقد است جهان واقع مستقل از شناخت انسان وجود دارد. جهان شامل ساختارها، تمایلات، نیروها و مکانیزم‌ها و رویدادها است. جهان از طریق ساختارها و اجزا  و تمایلات خود را حفظ می‌کند. در ساختارها است که مکانیزم‌های علی فعال می‌شوند، رویدادهای را خلق می‌کنند و آن‌ها را بازتولید می‌کنند.  جهان اجتماعی نیز همچون جهان طبیعی ساختارها، تمایلات و مکانیزم‌ها است؛ با این تفاوت که کنش‌های اجتماعی در آن دخیل است. کنش‌های اجتماعی می‌توانند نقش مکانیزم‌های علی را بازی کرده و پیامد‌ها و نتایجی را ایجاد کنند. دلایل کنشگران در ‌یک موقعیت اجتماعی خاص اتفاق می‌افتد و جزو علل پدیدآورنده ‌‌یک پدیده است. درواقع، ساختارها مکانیزم‌های علی را در زمینه اجتماعی فعال می‌کنند و رویدادی را رقم می‌زنند. این پارادایم، ترکیب ساختار/مکانیزم/زمینه/رویداد را برای تبیین جهان اجتماعی به کار می‌گیرد و در این مسیر از استراتژی پس‌کاوی، مفاهیم انتزاعی و مدل‌ها استفاده می‌کند. برای شناخت این مکانیزم‌ها رئالیسم انتقادی از استراتژی پس‌کاوی، مفاهیم انتزاعی و مدل‌ها استفاده می‌کند.  نظام معرفتی وبری تحت‌تأثیر نوکانتی‌ها بین واقعیت و ارزش تفاوت قائل است. علم تخصصی است که واقعیت را بررسی می‌کند. واقعیت اجتماعی پدیده ‌معناداری است که هم می‌توان آن را توصیف کرد که به آن کفایت معنایی می‌گویند و هم می‌توان آن را تبیین کرد که به آن کفایت علّی می‌گویند. استراتژی وبر، استراتژی تفهمی ‌و پس‌کاوی است. کتاب اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری نمونه‌ای از تفسیر هرمنوتیکی و نمونه‌ درخشانی از کشف مکانیزم علّی است.  در آن گروه منزلتی پروتستان‌ها از طریق جهت‌گیری مذهبی زهد و ارزش بودن کار توانستند خواسته یا ناخواسته روحیه اقتصادی سرمایه‌دارانه را رقم بزنند.

کلیدواژه‌ها

رئالیسم انتقادی؛ سنخ آرمانی؛ تفهم؛ پس‌کاوی؛ مکانیزم علّی

مراجع

1. بندیکس، ر. (1382). سیمای فکر ماکس وبر (م. رامبد، مترجم). تهران: انتشارات هرمس.
2. پارکین، ف. (1389). ماکس وبر (ش. مسمی پرست، مترجم).تهران: انتشارات ققنوس.
3. ترنر، ج. (1393). نظریه‌های نوین جامعه شناختی (ع. مقدس، و م. سروش، مترجم). تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
4. طباطبایی، م. (1332). اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: انتشارت صدرا.
5. کانت، ا. (1387). سنجش خردناب (م. ادیب سلطانی، مترجم) (چاپ سوم). تهران: امیر کبیر.
6. کورنر، ا. (1389). فلسفه کانت (ع. فولادوند، مترجم) (چاپ سوم). تهران: انتشارات خوارزمی.
7. گیدنز، آ. (1378). جامعه‌شناسی (ح. چاوشیان، مترجم). تهران: نشرنی.
8. گیدنز، آ. (1396). ساخت جامعه (ا. احمدی، مترجم). تهران: نشرعلم.
9. نیومن، و. (1390). شیوه‌های پژوهش اجتماعی، رویکرد‌های کیفی وکمی (ح. دانایی، و ح. کاظمی، مترجم) (چاپ دوم). تهران: مهربان نشر.
10. هایلبرونر، ر. (1387). بزرگان اقتصاد (ا. شهسا، مترجم) (چاپ سوم). تهران: انتشارات علمی ‌و فرهنگی.
11. وبر، م. (1371). اخلاق پروتستان وروح سرمایه‌داری (ع. انصاری، مترجم). تهران: انتشارات سمت.
12. وبر، م. (1382). روش‌شناسی علوم اجتماعی (ح. چاوشیان، مترجم). تهران: نشرمرکز.
13. وبر، م. (1384). اقتصاد و جامعه (ع. منوچهری، م. ترابی، و م. عمادزاده). تهران: انتشارات سمت.
14. وبر، م. (1387). دین، قدرت، جامعه (ا. تدین، مترجم). تهران: انتشارات هرمس.

 

15. Archer, M. (1998). Realism and Morphogenesis. In Archer. M, Bhaskar. R, Collier. A, Lawson. T, & Norrie. A. (Ed.), the Critical Realism, Essential Readings (pp. 356-381). London: Routledge.
16. Baskar, R. (1998b). The logic of scientific discovery. In Archer. M, Bhaskar. R, Collier. A, Lawson. T, & Norrie. A. (Ed.), the Critical Realism, Essential Readings (pp. 48-103). London: Routledge.
17. Bhaskar, R. (1998a). The Possibility of Naturalism, A Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences (Third edition). London: Routledge.
18. Bhaskar, R. (2008). A Realist Theory of Science. London: Routledge.
19. Collier, A. (1994). An Introduction to Roy Bhaskar. London: Verso.
20. Danermark, B., Ekström, M., L, Jakobsen. & j. c. Karlsson. (2002) Explaining society: critical realism in the social sciences. London: Routledge.
21. Ekström, M. (1992). Causal explanation of social action: the contribution of Max Weber and of critical realism to a generative view of causal explanation in social science. Acta Sociologica, 35(2), 107-122.
22. Giddens, A. (1993). New Rules of Sociological Method, A Positive Critique of Interpretative Sociologies (Second edition). Stanford: Stanford University Press.
23. Hedstrom, P., & Swedberg, R. (1998). Social mechanisms: An introductory essay, In Hedstrom. P., & Swedberg. R. (Ed.), the social mechanisms, An Analytical Approach to Social Theory (pp. 1-31). Cambridge: Cambridge University Press.
24. Hedstrom, Peter. & Petri Ylikoski. (2010). Causal Mechanisms, In the Social Sciences. Rev. Sociol, 36, pp49–67.
25. Lawson, T. (1998). Economic science without experimentation/ Abstraction, In Archer. M, Bhaskar. R, Collier. A, Lawson. T, & Norrie. A. (Ed.), the Critical Realism, Essential Readings (pp. 144-169). London: Routledge.
26. Manicas, P. (1998) A realist social science, In Archer. M, Bhaskar. R, Collier. A, Lawson. T, & Norrie. A. (Ed.), the Critical Realism, Essential Readings (pp. 313-338). London: Routledge.
27. Mayntz, R. (2004). Mechanisms in the Analysis of Social Macro-Phenomena, Philosophy of the Social Sciences, 34(2), 237-259.
28. Pawson, R. & Tilley, N. (1997). Realistic evaluation. London: Sage.313-338
29. Ritzer, G. (2011). Sociological Theory (Etigten edition). New York: McGraw-Hill.
30. Sayer, A. (1992) Method in Social Science, A realist approach (Second edition). London: Routledge,
31. Sayer, A. (1998). Abstraction: A realist interpretation, In Archer. M, Bhaskar. R, Collier. A, Lawson. T, & Norrie. A. (Ed), the Critical Realism, Essential Readings (pp. 120-143). London: Routledge.
32. Sayer, A. (2000). Realism and Social Science, A realist approach. London: Sage.
33. Strauss, A., & Corbin, J.(1998). Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Thousand Oaks, California: Sage.