بازخوانی انتقادی دیدگاه جان داناهیو دربارۀ علل سیاسی تثبیت آل‌بویۀ عراق

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 47-77   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.83695.1238

نویسندگان

حسین زارع پور¹؛ عباس اقدسی^{* 2}؛ طاهر بابائی²؛ حمید رضا ثنائی²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ظهور قدرتی ناهمگون با ساختار قدرت خلافت در اوایل سدۀ چهارم قمری، دوره‌ای با ویژگی‌های منحصربه‌فرد را برای تاریخ اسلام رقم زد. سلسلۀ آل‌بویۀ شاخۀ عراق با خصوصیاتی که برای بخش بزرگی از جامعۀ تحت امرش بیگانه می‌نمود، با پیگیری سیاست‌هایی هوشمندانه، و با استفاده از شرایط خاص حاکم بر قلمرو خلافت، توانست برای بیش از یک سده بر دستگاه خلافت مسلّط شود و تأثیر به‌سزایی بر جنبه‌های مختلف تمدن اسلامی، ازجمله تشکیلات حکومتی و پیشرفت علوم، به‌ویژه علوم دینی شیعی برجای گذارد. بازخوانی انتقادی دلایل سیاسی پایداری این سلطۀ غیرقابل پیش‌بینی، از دیدگاه جان داناهیو[1] موضوع این پژوهش است. داناهیو علی­رغم برشمردن برخی از دلایل مرتبط با ویژگی‌های ذاتی و سیاست‌های اعمال‌شده از سوی آل‌بویه، بیشتر بر شرایط خاص حاکم بر قلمرو خلافت، مقارن با به‌ قدرت رسیدن آن­ها تأکید می‌کند. در این پژوهش سعی شده است، ضمن مقایسۀ انتقادی آراء مکتوب داناهیوبا منابع نخستین و رجوع به پژوهش‌های متأخر، دیدگاه‌های متفاوتی ارائه شود. در این پژوهش مشخص شده است، تثبیت حکومت آل‌بویه باوجود ناکامی حکومت‌هایی همچون زیاریان در سلطه بر خلافت، بیش از هر چیز به خصوصیات ذاتی و سیاست‌های اعمال‌شده از سوی آن­ها مربوط است.
 
[1] . John J. Donohue.

کلیدواژه‌ها

جان داناهیو؛ تاریخ اسلام؛ آل‌بویۀ عراق؛ امارت؛ خلافت عباسی

مراجع

ابن اثیر. الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر، 1385.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن. المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. بیروت: دارصادر، 1358ق.

باسورث، کلیفورد ادموند. «سازمان نظامی آل‌بویه در ایران و عراق». در مجموعه مقالات آل‌بویه (اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی)، ترجمۀ علی یحیایی، و محمدرضا مصباحی. 37-69. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1396.

براهوئی، ناهید. بحران جانشینی در دورۀ آل‌بویه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1392.

بوسه، هریبرت. «ایران در عصر آل‌بویه». در تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، به­کوشش ر. ن. فرای، ترجمۀ تیمور قادری. 351-423. تهران: مهتاب، 1386.

بیات، حسینعلی و جمیله یوسفی. «تحلیل انتقادی روایت‌های سقوط بغداد به‌ دست مغولان». تاریخ اسلام، ش. 72 (زمستان 1396): 191-221.

توحیدی، محمدعلی. «چرایی و چگونگی تسلط آل‌بویه بر مرکز خلافت عباسی». سیمای تاریخ، ش. 5 و 6( بهار و تابستان 1391): 19-38.

رشتیانی، گودرز. «رویکرد و روایت ولادیمیر مینورسکی از تحول و تکامل جامعه ایرانی». تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، ش. 2 ( پاییز و زمستان 1395):  111-129.

روذراوری، ابوشجاع محمد. ذیل تجارب الامم.  به­تصحیح ه. ف. آمدروز. بغداد: مکتبة المثنی، 1334ق.

سبط ابن‌جوزی، یوسف. مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان. دمشق: دار الرسالة العالمیة، 1434ق.

سجادی، صادق. «آل‌بویه». در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1367.

سجادی، صادق. «دولت‌های علوی در ولایات شمال ایران (250-1001ق/864-1593م) ». در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394.

سجادی، صادق. «زیاریان». در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394.

سجادی، صادق. «دولت و روزگار آل‌بویه». در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394.

شمس، اسماعیل. «ساجیان». در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1394.

صاحب بن عبّاد، اسماعیل. رسائل الصاحب بن عبّاد. به­تصحیح عبدالوهاب عزام  و شوقی ضیف. بی‌جا: دارالفکر العربی، [1366ق].

فدایی، غلامرضا. حیات علمی در عهد آل‌بویه. تهران: دانشگاه تهران، 1383.

فقیهی، علی‌اصغر. آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان. تهران: صبا، 1357.

کاهن، کلود. «احوال عمومی بویهیان». بویهیان، ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: مولی، 1384.

کرمر، جویل. احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی.  ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375.

کنارودی، قربان‌علی. «مؤلفه‌های تحکیم و تثبیت قدرت سیاسی آل‌بویه». بررسی‌های نوین تاریخی، سال پنجم، ش. اول و دوم (بهار و تابستان 1400): 59-77.

گراوند، مجتبی و ایرج صوری. «واکاوی پیامدهای حکومت آل‌بویه عراق بر ساختار سیاسی اسلام». تاریخ نو، ش. 18 (بهار 1396): 3-29. 

متحده، روی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر آل‌بویه: وفاداری و رهبری در ادوار آغازین جامعه اسلامی. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: نامک، 1394.

مسکویه، احمد. تجارب الامم. به­تصحیح ه. ف. آمدروز. بغداد: مکتبة المثنی، 1332ق.

مقدسی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. دمشق: وزارة الثقافه و الارشاد الدینیة، 1980م.

مینورسکی، ولادیمیر. «فرمانروایی و قلمرو دیلمیان». بررسی‌های تاریخی، ترجمۀ جهانگیر قائم‌مقامی، ش. 1-2 ( بهار و تابستان 1345): 139-162. 

ناگل، تیلمان. «آل‌بویه». در مجموعه مقالات آل‌بویه (اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، ترجمۀ علی یحیایی. 15-35. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396.

هاخ مایر، کلاووس یو. «نامه‌های شخصی، مکاتبات رسمی: دیوان رسایل آل‌بویه به‌عنوان یک منبع تاریخی». در مجموعه مقالات آل‌بویه (اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی)، ترجمۀ علی یحیایی. 113-147. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396.

همدانی، محمد. تکملة تاریخ طبری. بیروت: مطبعة الکاثولیکیة، 1961.

یحیایی، علی و دیگران. «تأثیر اوضاع سرزمین دیلم و علویان طبرستان بر ظهور آل‌بویه با تأکید بر پیش‌زمینه‌های اقتصادی». مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، ش. 84( بهار و تابستان 1389):  67-102.

یعقوبی، محمدطاهر. «ابن‌علقمی و سقوط بغداد». تاریخ اسلام، ش. 24( زمستان 1384): 125-150.

Donohue, John J. The Buwayhid dynasty in Iraq 334h., 945 to 403h., 1012: shaping institutions for the future. Leiden and Boston: Brill, 2003.