نمودِ کهن‌الگویِ پیرِ دانا و رؤیا در منظومه‌هایِ حماسیِ بهمن‌نامه و فرامرزنامه

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 6، دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 32، آذر 1402، صفحه 166-145   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.83086.1174

نویسندگان

محسن آذرپیرا¹؛ حمیدرضا اردستانی رستمی^{* 2}؛ نصرا.. امامی³؛ مسعود خردمندپور⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول، دزفول، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول، دزفول، ایران

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران

⁴استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسالمی، دزفول، ایران

چکیده

«کهن‌الگو» یکی از اصطلاحات بنیادین در روان‌شناسی کارل گوستاو یونگ است که در ناخودآگاه فردی و جمعی نوع بشر حضور دارد. هنر و ادبیّات، یکی از نمودگاه‌های اصلی ناخودآگاه بشری است. در شعر کهن فارسی، به‌ویژه منظومۀ حماسیِ بهمن‌نامه و فرامرزنامه، کهن‌الگوها ازجمله کهن‌الگوی «پیرِ دانا» برای تحقّقِ منظور یا غرضی خاص در حماسه حضور می‌یابد که نگارندگان در پژوهشِ پیشِ رو با استناد به دو منظومۀ حماسی، به توصیف و تحلیل آن می‌پردازند. پژوهندگان بر آن‌اند به این پرسش پاسخ دهند که کهن‌الگوی پیر دانا، به چه اَشکالی در دو اثرِ یادشده ظاهر شده است؟ چنان‌که از نتیجۀ تحقیق برمی‌آید، گاهی شخصیت‌های شناخته‌شده به‌مانند زال، رستم و گرشاسپ، به حقیقتی که در آینده ممکن است رخ دهد، واقف می‌شوند و در نقشِ پیر دانا، نزدیکان خود را از آن رخدادِ در پیش‌آگاهی می‌بخشند. گاهی هم کسی همچون بهمن که تابعِ «نهادِ» خود است، در رؤیا با کسانی مانند فریدون، سیاوش و کیخسرو روبه‌رو می‌شود و آنان در نقش پیرانِ دانا، با تهدید او را از بدی بر حذر می‌دارند. در مواقعی هم پیر دانا به‌عنوان پشتیبانِ پنهان، رخدادی تمثیلی را به تصویر می‌کشد تا مخاطبش را از کاری نادرست بر حذر دارد. گاهی هم او در هیأت پرنده یا خواب‌گزاری پیش‌گو آشکار می‌شود و رستگاری مخاطبش را رقم می‌زند. نکتۀ قابل تأمّل این است که در همۀ موارد، رؤیا نقشی اساسی دارد و به‌طورکلی، پیر دانا در سوگیری‌های کنش شاهان و پهلوانان و تغییر مسیر حماسه، اثراتی مطلوب و تأثیرگذار به جای می‌نهد.

کلیدواژه‌ها

بهمن‌نامه؛ فرامرزنامه؛ خواب؛ روان‌شناسی یونگ؛ کهن‌الگوی پیر دانا

مراجع

اتونی، بهزاد. (1392). کهن‌نمونه و کارکرد آن در حماسه‌های اسطوره‌های پارسی قرن چهارم و پنجم هجری «شاهنامه، گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، بانوگشسب‌نامه، کُک کوهزاد، فرامرزنامه، برزونامه و کوش‌نامه». (رسالۀ دکتری). دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه بوعلی سینا.

اتونی، بهزاد؛ شریفیان، مهدی. (1393). «فرآیند فردیت در حماسه بهمن‌نامه». مجلۀ کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی. دوره 14، شماره 27، صص 300-271.

اسنودن، روث. (1393). یونگ، مفاهیم کلیدی. ترجمۀ افسانه شیخ‌الاسلام. تهران: عطایی.

امامی، نصرالله. (1385). مبانی و روش‌های نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: جامی.

ایران‌شاه بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه. به کوشش رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

ستاری، رضا، مرضیه حقیقی و معصومه محمودی. (1395). «تجلی کهن‌الگوی مادر مثالی در حماسه‌های ملی ایران بر اساس نظریۀ روان‌شناسی یونگ». مجلۀ زن در فرهنگ و هنر. دوره 8، شماره 1، صص 66-45.

شاریه، ژان پل. (1370). فروید، ناخودآگاه و روانکاوی. ترجمۀ سیّدعلی محدّث. تهران: نشر نکته.

شاملو، سعید. (1374). مکتب‌ها و نظریه‌ها در روان‌شناسی شخصیت. چاپ پنجم. تهران: رشد.

شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1384). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. چاپ دوم. تهران: جیحون.

شولتز، دوان؛ آلن شولتز، سیدنی. (1387). نظریه‌های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیّدمحمّدی. چاپ دوازدهم. تهران: ویرایش.

ضمیران، محمّد. (1379). گذار از جهان اسطوره به فلسفه. تهران: هرمس.

علی مرادی، معصومه؛ اشرف زاده، رضا. (1398). «معشوق پهلوان؛ بازشناخت صورت دوگانۀ کهن‌الگوی پری در تقابل با شش شخصیت حماسی». مجلۀ پژوهش‌نامۀ ادب غنائی. دوره 17، شماره 33، صص 232-209.

فرامرزنامۀ بزرگ (از سَراینده‌ای ناشناس در اواخرِ قرنِ پنجمِ هجری). (1399). به کوششِ ماریولین فان زوتفن و ابوالْفضل خطیبی. تهران: سخن.

فرزاد، عبدالحسین. (1381). دربارۀ نقد ادبی. چاپ چهارم. تهران: قطره.

فروید، زیگموند. (1382). تفسیر خواب. ترجمۀ شیوا رویگران. چاپ ششم. تهران: نشر مرکز.

فروید، زیگموند. (1388). لطیفه و ارتباطش با ناخودآگاه. ترجمۀ آرش امینی. تهران: نسل فردا.

فوردهام، فریدا. (1355). مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربها. چاپ سوم. تهران: اشرافی.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1385). رؤیا، حماسه، اسطوره. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز.

گورین، ویلفرد و همکاران. (1370). راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمۀ زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.

لارنس، پرین. (1372). روان‌شناسی شخصیت. ترجمۀ محمدجعفر جوادی و پروین کدیور. تهران: آرسا.

محمدی کیش، سعید. (1397). «تحلیل آرکی‌تایپی شخصیت بهمن در بهمن‌نامه» مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. سال 9، شماره 18، صص 139-123.

مورنو، آنتونیو. (1380). یونگ خدایان انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز.

مهرگان، آروین. (1390). رؤیا، آیین، اسطوره (گونه‌های تفسیر واقعیت در خرد غریزی). اصفهان: فردا.

یاوری، حورا. (1382). «روانکاوی و اسطوره». گسترۀ اسطوره (گفت‌وگوی محمّدرضا ارشاد). تهران: هرمس و مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدّن‌ها، صص 359-351.

یاوری، حورا. (1387). روان‌کاوی و ادبیات. تهران: سخن.

یونگ، کارل گوستاو. (1383). انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چاپ سوم، تهران: جامی.

یونگ، کارل گوستاو. (1385). مشکلات روانی انسان مدرن. ترجمۀ محمود بهفروزی. تهران: جامی.

یونگ، کارل گوستاو. (1389). روح زندگی. ترجمۀ لطیف صدقیانی. چاپ چهارم. تهران: جامی.

یونگ، کارل گوستاو. (1390). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. چاپ سوم. مشهد: آستان قدس رضوی.