تحلیل مفهوم‌شناسانۀ عبارت «بإسناد منقطع» پیرامون روایات محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، مرداد 1403، صفحه 81-105   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.82924.1545

نویسندگان

سید علیرضا حسینی شیرازی^{* 1}؛ محمد لطفی پور²

¹استاد سطح عالی مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه علمیه قم، قم، ایران

²دانش آموخته سطح سه مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه علمیه قم، قم، ایران

چکیده

محمدبن‌حسن‌بن‌ولید یکی از علمای تأثیرگذار در تاریخ اعتبارسنجی احادیث شیعه است. رویکرد استثناگرانهٔ او در بررسی احادیث شیعه، دانشیان را به گفت‌وگو در خصوص آن واداشته است. این رویکرد در مدخل‌های محمدبن‌سنان، محمدبن‌علی ابوسمینه، محمدبن‌اورمه و محمدبن‌احمدبن‌یحیی در کتب رجالی بازتاب یافته است. بیشترین سهم این گفت‌و‌گو ناظر به گفته‌های وی دربارۀ شخصیت محمدبن‌احمدبن‌یحیی است و مهم‌ترین بخش سخنش در مدخل محمدبن‌احمدبن‌یحیی، تعبیر «بإسناد منقطع» یا «بإسناد منقطع یتفرّد به» به گاه استثنای احادیث محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید است. در تحلیل مفهوم‌شناسانهٔ عبارت مذکور، از رهگذر بازخوانی تاریخی دیدگاه‌های گوناگون، دو نتیجهٔ مهم حاصل شده است: یکی اینکه «بإسناد منقطع» به‌معنای منقطع‌النظیر و حدیث منفرد ‌است؛ دیگر آنکه ابن‌ولید مسئولیت تحدیث احادیث منفرد محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید از یونس‌بن‌عبدالرحمن را به دو دلیل نپذیرفته است: بغدادی‌بودن هر دو و پشتیبانی‌نشدن به‌واسطهٔ داده‌های مشهور موجود در حوزۀ حدیثی کوفه به‌عنوان مرکز اصلی دادوستد فرهنگی شیعه.

کلیدواژه‌ها

ابن‌ولید؛ محمدبن‌احمدبن‌یحیی؛ محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید؛ بإسناد منقطع؛ بإسناد منقطع یتفرّد به

مراجع

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على‌. الأمالی. تهران‌: کتابچى‌، 1376‌.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على‌. الخصال. به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری. قم‌: مؤسسة ‌النشر‌ الإسلامی، 1362‌.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على. عیون اخبار الرضا علیه‌السلام. به‌تحقیق مهدى لاجوردى. تهران‌: جهان‌، 1378‌ق.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌على. کتاب من‌ لایحضره‌ الفقیه. به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری. قم‌: مؤسسة‌ النشر الإسلامی‌، 1413ق.

ابن‌غضائری، احمدبن‌حسین. الرجال لإبن ‌الغضائری. به‌تصحیح محمدرضا حسینى جلالی. قم‌: دار الحدیث‌، 1364.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. به‌تصحیح عبدالسلام محمدهارون. قم‌: مکتب الأعلام الإسلامی‌، 1404ق.

احسانی‌فر، محمدمهدی. «بررسی اصل رجالی وثاقت رجال کتاب نوادر الحکمة». حدیث حوزه. ش1 (پاییز و زمستان 1389): 78–98.

اعرجى، محسن‌بن‌حسن‌. عدة الرجال‌. به‌تحقیق مؤسسة الهدایة لإحیاء التراث‌. قم: اسماعیلیان، 1415ق.

ترمس عاملی، امین. ثلاثیات الکلینی وقرب الإسناد. قم: دار الحدیث، 1417ق.

حسینی جلالی، سیدمحمدرضا. «باب «من لم یرو عن الأئمة علیهم السلام» فی کتاب «الرجال» للشیخ الطوسی».  تراثنا. ش2 و 3 (ربیع الثانی–رمضان 1407ق): 45–149.

حسینی سیستانی، محمدرضا. قبسات من علم الرجال. به‌تنظیم سیدمحمد بکاء. بیروت: دار المورخ العربی، 1437ق.

حسینی ‌شیرازی، سیدعلی‌رضا و محمد لطفی‌پور. «تحلیل داده‌های طبقه‌شناختی «محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید» در پرتوِ منابع رجالی و حدیثی». دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث. ش16 (بهار1401): 46–83.

حسینی شیرازی، سیدعلی‌رضا و محمد لطفی‌پور. «راه‌کارهای نوین در شناخت طبقۀ راویان». تحقیقات علوم قرآن و حدیث. ش61. (بهار1403): 111-139. (DOI) 10.22051/TQH.2023.44638.3969

حسینی شیرازی، سیدعلی‌رضا و محمد لطفی‌پور. «واکاوی تحلیلی_انتقادی داده‌های راوی‌شناسانۀ مدخل محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید در فهرست شیخ طوسی». مطالعات قرآن و حدیث سفینه. ش78 (بهار1402): 35-60.

حسینی ‌شیرازی، سیدعلی‌رضا. اعتبارسنجی احادیث شیعه. تهران: سمت، 1397‌.

حسینی ‌شیرازی، سیدعلی‌رضا، محمدتقی شاکر. «ابن‌ولید و مستثنیات وی». حدیث‌پژوهی. س5، ش9 (بهار و تابستان1392): 57–84.

خویى، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. بی‌جا: بى‌نا، 1413ق.

سبحانى تبریزى، جعفر. کلیات فی علم الرجال‌. قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، 1410ق.

شبیری زنجانی، محمدجواد. «تصحیف و تحریف». در دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1382.

شبیری زنجانی، محمدجواد. درس‌گفتار خارج اصول. 17/11/1395.

http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/shobeiry_mohammad/osool/95/951117/

شفتى گیلانى، محمدباقر. مقالة فی تحقیق إقامة الحدود فی هذه الأعصار. به‌تحقیق على اوسط ناطقى، لطیف فرادى‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه‌، 1427ق.

صدر، محمدباقر. مباحث الأصول. به‌تقریر سیدکاظم حسینی حائری. قم: دار البشیر، 1408ق.

صرامى، سیف‌الله. مبانى حجیت آراى رجالى‌. قم: مؤسسۀ علمى‌فرهنگى دار الحدیث، 1391.

طوسى، محمدبن‌حسن. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. به‌تصحیح حسن موسوى خرسان. تهران‌: دار الکتب الإسلامیة، 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. الرجال. به‌تصحیح جواد‌ قیومی. قم‌: مؤسسة ‌النشر الإسلامی‌، 1373.

طوسى، محمدبن‌حسن. الغیبة. به‌تصحیح عبادالله تهرانى و على‌احمد ناصح. قم: دار المعارف الإسلامی، 1411ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنّفین و اصحاب الأصول. به‌تحقیق عبدالعزیز طباطبائی. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی‌، 1420ق.

طوسی، محمد‌بن‌حسن. تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه. به‌تصحیح حسن‌ موسوى‌ خرسان. تهران: دار الکتب ‌الإسلامیة، 1407ق.

عاملی، محمدبن‌حسن‌. استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار. قم‌: آل‌البیت(ع)‌، 1419ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. رجال العلامة الحلی‌. به‌تصحیح محمدصادق بحرالعلوم. نجف: دار الذخائر، 1411ق.

علوى عاملى، احمدبن‌زین‌العابدین. مناهج الأخیار فی شرح کتاب الاستبصار. قم: اسماعیلیان، بی‌تا.

کاظمى، عبدالنبى. تکملة الرجال‌. به‌تحقیق محمدصادق بحرالعلوم. قم: انوار الهدى، 1425ق.

کرباسی، محمدطاهر. اکلیل المنهج فی تحقیق المطلب. به‌تحقیق جعفر حسینی اشکوری. قم: دار الحدیث، ۱۳۸۳.

کلباسى، محمدبن‌محمدابراهیم. الرسائل الرجالیة. به‌تصحیح محمدحسین درایتى. قم‌: دار الحدیث‌، 1422ق.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب. الکافی. به‌تحقیق على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى. تهران‌: دار الکتب الإسلامیة، 1407‌ق.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب. الکافی. به‌تصحیح مؤسسۀ دار الحدیث. قم‌: دار الحدیث، 1429ق.

مازندرانى، محمدهادی‌بن‌محمدصالح. شرح فروع الکافی. به‌تحقیق محمدجواد محمودی و محمدحسین درایتی. قم: دار الحدیث، 1431ق.

مامقانی، عبدالله. مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: دلیل ما، ۱۳۸۵.

مددی، سیداحمد. درس‌گفتار خارج فقه. 5/10/1395.

http://www.ostadmadadi.ir/persian/lesson/12119/

مددی، سیداحمد. درس‌گفتار خارج فقه. 26/6/1398.

https://www.ostadmadadi.ir/persian/lesson/13062/

مدرسی یزدی، محمدرضا. البیع. محقق: جواد احمدی، به‌تحریر عبدالله امیرخانی. قم: دار التفسیر، ۱۳۹3.

مدرسی یزدی، محمدرضا. مقالات فقهی. محقق: جواد احمدی، به‌تحریر عبدالله امیرخانی. قم: دار التفسیر، ۱۳۹2.

مفیدی یزدی، حسین. درس‌گفتار خارج فقه. 6/9/1397.

https://mfeb.ir/home/؟ p=13336

نجاشی، احمد‌بن‌على. رجال النجاشی. قم‌: مؤسسة النشر الإسلامی‌، 1365‌.

نورى، حسین‌بن‌محمدتقى. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

هادوى تهرانى، مهدى. تحریر المقال فی کلیات علم الرجال. قم: مؤسسۀ فرهنگى خانۀ خرد، 1426ق.