بررسی استفاده های ملاصدرا از آراء غزالی در مسأله ی وحدت شخصی وجود

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 25 مهر 1402

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.81777.1229

نویسندگان

محمد جواد اخگری^{* 1}؛ عباس جوارشکیان²؛ جهانگیر مسعودی³

¹گروه فلسفه و حکمت اسلامی/ دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری/ دانشگاه فردوسی مشهد

²گروه فلسفه و حکمت اسلامی / دانشکده الهیات و معارف اسلامی/ دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بررسی آراء غزالی و ملاصدرا در مسأله‌ی وحدت شخصی وجود نشان می‌دهد که به رغم اختلاف مبانی، این دو اندیشمند در دست یابی به نتایج و اهداف این بحث اتفاق نظر دارند. ملاصدرا در مواضع مختلف از آثار خود به آراء غزالی در مسأله‌ی وحدت شخصی وجود استناد نموده است و دیدگاه غزالی را مؤید جمع بین روش عقلی و شرعی در این مسأله به شمار آورده است. ملاصدرا در تحلیل این مسأله در مراحل زیر به آراء غزالی استناد نموده است: 1-کثرت ممکنات، که بر طبق آن باور به وحدت شخصی وجود به معنی انکار وجود ممکنات نیست. 2-وجود حقیقی خداوند و وجود مجازی ممکنات، که بر اساس آن وجود خداوند متعال و وجه او تنها وجود حقیقی است و بنابراین ماسوای حق وجود مجازی دارند. بنابراین سؤال اصلی این است: «ملاصدرا در مسأله‌ی وحدت شخصی وجود چه استفاده‌هایی از آراء غزالی داشته و با استناد آن‌ها به چه نتایجی دست یافته است؟». روش این پژوهش روش عقلی و استدلالی است، هر چند به تناسب مسأله از روش نقلی و آیات قرآن نیز سود جسته است. ملاصدرا بر اساس مبانی فلسفی خود و با استفاده از آراء غزالی در این مسأله به حل برخی مسائل فلسفی و کلامی مانند «معرفت داشتن تمامی موجودات»، تبیین «طریقه‌ی صدیقین» و «نسبت توحید الخاصی با اختیار بندگان» پرداخته است، هر چند هدف اصلی خود را از این استنادها را مطابقت عقل و شرع شمرده است. نتیجه‌ی این پژوهش نشان می‌دهد که گفتمان فکری غزالی و ملاصدرا قرابت‌های بسیار جدی دارد.

کلیدواژه‌ها

وحدت شخصی وجود؛ توحید الخاصی؛ کثرت ممکنات؛ وجود حقیقی و مجازی؛ غزالی؛ ملاصدرا