بررسی استفاده‌های ملاصدرا از آرای غزالی در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 243-268   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.81777.1229

نویسندگان

محمد جواد اخگری^{* 1}؛ عباس جوارشکیان²؛ جهانگیر مسعودی³

¹گروه فلسفه و حکمت اسلامی/ دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری/ دانشگاه فردوسی مشهد

²گروه فلسفه و حکمت اسلامی / دانشکده الهیات و معارف اسلامی/ دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بررسی آرای غزالی و ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصیِ وجود نشان می‌دهد که به‌رغم اختلاف مبانی، در دستیابی به نتایج و اهداف این بحث اتفاق‌نظر دارند. ملاصدرا در مواضع مختلف از آثار خود به آرای غزالی در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود استناد کرده و دیدگاه غزالی را مؤید جمع بین روش عقلی و شرعی در این مسئله به شمار آورده است. ملاصدرا در تحلیل این مسئله، در مراحلی به آرای غزالی استناد کرده است، ازجمله: 1. کثرت ممکنات، که بر طبق آن باور به وحدت شخصی وجود به‌معنای انکار وجود ممکنات نیست؛ 2. وجود حقیقی خداوند و وجود مجازی ممکنات، که براساس آن وجود خداوند متعال و وجه او تنها وجود حقیقی است و ماسوای حق، وجود مجازی دارند. سؤال اصلی این است که «ملاصدرا در مسئلهٔ وحدت شخصی وجود چه استفاده‌هایی از آرای غزالی داشته و با استناد به آن‌ها به چه نتایجی دست یافته است؟» این نوشتار، از روش عقلی و استدلالی و به‌تناسب مسئله نیز از روش نقلی و آیات قرآن بهره جسته است. ملاصدرا براساس مبانی فلسفی خود و با استفاده از آرای غزالی در این مسئله به حل برخی مسائل فلسفی و کلامی پرداخته است، مانند: «معرفت‌داشتن تمامی موجودات»، «تبیین طریقهٔ صدیقین» و «نسبت توحید الخاصی با اختیار بندگان»؛ هرچند هدف اصلی خود از این استناد‌ها را مطابقت عقل و شرع بر شمرده است. حاصل آنکه، گفتمان فکری غزالی و ملاصدرا قرابت‌های بسیار جدی دارد.

کلیدواژه‌ها

حدّت شخصیِ وجود؛ توحید الخاصی؛ کثرت ممکنات؛ وجود حقیقی و مجازی؛ غزالی؛ ملاصدرا

مراجع

منابع

* قرآن کریم. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. قم: دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، 1373.

 

آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمهٔ سه رسالهٔ فلسفی ملاصدرا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ‌سوم، 1387.

آشتیانی، جلال‌الدین. نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی. قم: بوستان کتاب، چاپ‌دوم، 1387.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. منطق و معرفت از نظر غزالی. تهران: امیرکبیر، چاپ‌دوم، 1375.

بدوی، عبدالرحمن. «الغزالی و مصادرة الیونانیّة». ابوحامد الغزالی فی الذکری المئویة التاسعة لمیلاده (مهرجان الغزالی فی دمشق). قاهره: المجلس الأعلی لرعایة الفنون و الآداب و العلوم الإجتماعیّة، (1926م): 221-237.

جهانگیری، محسن. مقدمة کسر الأصنام الجاهلیّة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ‌اول، 1381.

جوادی، محسن، ملیحه محمودی بیات. «مقایسهٔ تطبیقی عقلانیت باور‌های دینی از دیدگاه غزالی و ملاصدرا». آیین حکمت. س8، (1395): 65-91.

حسینی شاهرودی، سیدمرتضی، محمدعلی وطن‌دوست. «وحدت وجود از نگاه ملاصدرا». خردنامهٔ صدرا، ش76، (1393): 101-116.

ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا. «نقد ملاصدرا بر غزالی». مجموعه مقالات غزالی‌پژوهی. به‌اهتمام سیدهدایت جلیلی. تهران: خانۀ کتاب، چاپ‌اول، (1389): 217-224.

راشد، محمد. وحدة الوجود من الغزالی إلی ابن‌عربی. دمشق: صفحات للدراسة و النشر، چاپ‌سوم. 2010م.

زرین‌کوب، عبدالحسین. فرار از مدرسه: دربارهٔ زندگی و اندیشهٔ ابوحامد غزالی. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1353.

سوزنچی، حسین. «امکان وحدت شخصی وجود در حکمت متعالیه». نامهٔ حکمت، ش6، (1384): 67-87.

شاکری زواردهی، روح‌الله، ملیحه محمودی بیات. «ترابط عقل و ایمان از دیدگاه غزالی و ملاصدرا». فلسفهٔ دین، دورهٔ11، ش4، (1393): 691-714.  10.22059/JPHT.2015.53520

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. اسرار الآیات. تهران: حکمت، چاپ‌اول، 1385.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث، چاپ‌سوم‌، 1981م.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. به‌تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانى. مشهد: المرکز الجامعى للنشر، چاپ‌دوم، 1360.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. به‌تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانى‌. تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران‌. 1354.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. ایقاظ النائمین‌. تهران: انجمن حکمت و فلسفه، بی‌تا.

 

 

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. مجموعه رسائل فلسفى. به‌تصحیح، تحقیق و مقدمهٔ گروه مصححین. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ‌اول، 1389.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. مفاتیح الغیب‌. مقدمه و تصحیح محمد خواجوى‌. تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگى، چاپ‌اول، 1363.

صدرحسینی، سیدعلیرضا. «حکمت متعالیه و مسئلهٔ وحدت وجود». خردنامهٔ صدرا، ش43، (1385): 33-41.

غزالی، محمدبن‌محمد. احیاء علوم الدین. بیروت: دار الفکر، چاپ‌اول، 1975م.

غزالی، محمدبن‌محمد. مجموعة رسائل الامام الغزالی(1-7). بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

غزالی، محمدبن‌محمد. مجموعة رسائل الإمام الغزالی. بیروت: دار الفکر، 2000م.

غزالی، محمدبن‌محمد. معیار العلم فی فن المنطق. به‌تحقیق سلیمان دنیا. مصر: دار المعارف. 1961م.

غزالی، محمدبن‌محمد. مکاتیب فارسی غزّالی: فضائل الأنام من رسائل حجة الإسلام. به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا، 1333.

فرامرز قراملکی، احد. روش‌شناسی مطالعات دینی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ‌هفتم، 1391.

فلاح‌پور، مجید. «تأثیرات اندیشه‌های تفسیری غزالی بر صدرالمتألهین شیرازی». مجموعه مقالات غزالی‌پژوهی. به‌اهتمام سیدهدایت جلیلی. تهران: خانۀ کتاب، چاپ‌اول، (1389): 387-399.

قمیر، یوحنا. فلاسفة العرب: الغزالی. بیروت: دار المشرق، چاپ‌دوم، 1986م.

کمپانی زارع، مهدی. ترجمه، تحلیل و نقد جواهر القرآن غزالی. تهران: نگاه معاصر، چاپ‌اول، 1394.

مسعودی، جهانگیر، محمدجواد اخگری. «گفتگوی توافقی عقل و دین در سه مسئلهٔ حقیقت علم، حقیقت علیت و حرکت جوهری از دیدگاه ملاصدرا». پژوهش‌های عقلی نوین. س5، ش10، (1399): 29-44.  10.22081/NIR.2020.56200.1177

موحّد، صمد. نگاهی به سرچشمه‌های حکمت اشراق و مفهوم‌های بنیادین آن. تهران: طهوری، 1384.

نصر، سیدحسین. صدرالمتألهین شیرازی و حکمت متعالیه. ترجمهٔ حسین سوزنچی. تهران: دفتر نشر و پژوهش سهروردی، 1382.

همایی، جلال‌الدین. غزالی‌نامه. تهران: فروغی، 1342.

همایی، جلال‌الدین. مقدمه بر نصیحة الملوک. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1351.