سعادت از فضل است و شقاوت از عدل الهی(سعادت و شقاوت از منظر خواجه یوسف همدانی)

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 10، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 203-221   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.84703.1278

نویسندگان

منصور معتمدی^{* 1}؛ مدینه پورمحمود ناورودی²؛ زهرا اختیاری³

¹گروه ادیان و عرفان، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

²دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی

³دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

آیاتی از قرآن کریم و شماری از احادیث به سرنوشت آدمی یعنی سعادت یا شقاوت اشاره دارد. خواجه یوسف همدانی از جمله صوفیان متشرّعی است که دیدگاه ویژۀ خود را دربارۀ سعادت و شقاوت در کتاب، الکشف عن منازل‌السائرین الی اللّه با تکیه بر کلام اشعری ارائه داده است. البتّه خواجه در رتبةالحیات هم به این موضوع اشاره‌کرده‌ ولی در الکشف به‌تفصیل به آن پرداخته است. الکشف مفصّل‌ترین اثر خواجه یوسف است که متأسفانه تصحیح و به زیور طبع آراسته نشده است. در این جستار، بر اساس دست‌نویس نویافتۀ الکشف، دیدگاه‌های خواجه یوسف دربارۀ سعادت و شقاوت را استخراج و بررسی و تحلیل کرده‌ایم. دستاورد این پژوهش آن است که خواجه با پشتوانۀ کلام اشعری و مشرب صوفیانۀ خود، نشان داده است که سعادت از صفت فضل و شقاوت از صفت عدل خداوند سرچشمه می‌گیرد و هر دو خلق خداوندند که بنده، از گذرگاه بندگی، سعادت یا شقاوت را کسب می‌کند یعنی با این‌که سعادت و شقاوت به‌ظاهر در مقابل هم قرار گرفته‌اند ولی هر دو از جانب حق ناشی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

خواجه یوسف همدانی؛ الکشف عن منازل‌السائرین؛ رتبةالحیات؛ شقاوت؛ سعادت

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، عزّالدین علی محمّد. (1385 ق.) الکامل فی التّاریخ. بیروت: دارالصادر.

ابن ‌بابویه قمی، ابوالحسن علی بن حسین. (1400 ق). الامالی، به کوشش حسین اعلمی، بیروت.

ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمّد (1423). صفة‌الصفوة. تحقیق ابراهیم محمد رمضان. بیروت: دارالکتب العلمیة. چاپ سوم.

ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمّد (1412 ق). المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن حنبل، احمد. (1421 ق). المسند أحمد. تحقیق شعیب الأرنؤوط. ناشر: مؤسسه الرسالة.

ابن خلّکان، ابوالعبّاس. (1364). وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان. قم: منشورات الشریف الرضی.

ابن فارس، احمد بن فارس. (1379 ق). معجم مقائیس اللغه. محقّق عبدالسلام محمّد هارون. بیروت: دارالفکر.

ابن فضل اللّه عمری، شهاب‌الدین احمد. (1424 ق). مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار. تحقیق ابراهیم صالح. ابوظبی: المجمع الثقافی.

ابن قتبیه، عبداللّه بن مسلم. (1406 ق). تأویل مختلف الحدیث. چاپ اسماعیل اسعردی. بیروت: دارالکتب.

ابن‌ماجه، محمّد. (1373 ق). سنن. تحقیق محمّد فواد عبدالباقی. قاهره.

ابن منظور، محمّد بن مکرم. (1405 ق). لسان‌العرب. قم: ادب الحوزه.

اسفراینی، ابوالمظفر. (1375). تاج التراجم. تحقیق نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.

اسفراینی، شهفور بن طاهر. (1359 ق). التبصیر فی الدین. تحقیق محمّد زاهد کوثری. قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث.

اسنوی، عبدالرحیم. (1422 ق). طبقات الشافعیة. تحقیق کمال یوسف الحوت. بیروت: دارالکتب العلمیة.

بخاری، محمّد بن اسماعیل. (1422 ق). صحیح بخاری. تحقیق زهیر بن ناصر. دار طوق النجاة.

بدوی، عبدالرحمن. (1389). تاریخ اندیشه‌های کلامی. ترجمۀ حسین صابری. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس.

پورمحمود، مدینه و دیگران. (1401). «سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)». مجلۀ ادبیّات عرفانی. شمارۀ 28. صص 95‑67.

حُمَیدی، عبداللّه بن زبیر. (1409 ق). المسند. تحقیق حبیب الرحمان اعظمی. بیروت.

جامی، عبدالرحمن. (1375). نفحات الأنس من حضرات القدس. تحقیق محمود عابدی. تهران: اطّلاعات.

ذهبی، شمس‌الدّین محمّد. (1409 ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. بیروت: دارالکتب العربی.

راغب اصفهانی. (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن. تحقیق صفوان عدنان الداوی بیروت: دارالقلم.

سجّادی‌زاده، سیّدعلی. (1377). «سعادت و شقاوت از دیدگاه قرآن و حدیث». علوم و معارف قرآن. شمارۀ 7‑6. صص 174‑143.

سمعانی، عبدالکریم. (1382 ق). الأنساب. تحقیق عبدالرّحمن معلمی. حیدرآباد: دایرةالمعارف العثمانیة.

سمنانی، علاءالدوله. (1383). مصنّفات فارسی سمنانی. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.

سورآبادی، عتیق بن محمّد. (1381). تفسیر سورآبادی. به تصحیح علی اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

شعرانی، عبدالوهاب. (1426 ق). الطبقات الکبری. تحقیق احمد عبدالرحیم السایح. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (1414 ق). نهایةالاقدام فی علم الکلام. تحقیق امیر علی مهنا و علی حسن فاعور. بیروت: دار الکتب العلمیه.

شیخ صدوق. (1398). التوحید. تصحیح هاشم حسینی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

صابری، حسین. (1388). تاریخ فرق اسلامی. تهران: سمت.

صفی، فخرالدّین. (1393). لطایف الطوایف. ترجمۀ حسن نصیری جامی. تهران: مولی.

صنعانی، عبدالرزاق بن همام. (1403 ق). المصنّف. تحقیق حبیب الرحمان اعظمی. بیروت.

طبری، محمّدبن جریر. (1356). ترجمۀ تفسیر. به کوشش جبیب یغمایی. تهران: توس.

عمادی حائری، سیّدمحمد. (1396). دانشنامه جهان اسلام.

فخر رازی. (1421ق). التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

فخری، ماجد. (1394). سیر فلسفه در جهان اسلام. گروه مترجمان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

غزالی، ابوحامد محمّد بن محمّد. (1375). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.

غزالی، ابوحامد محمّد بن محمّد. (1365). جواهر القرآن. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: اطّلاعات.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1403 ق). لطائف الإشارات. نحقیق ابراهیم بسیونی. قاهره: الهیئة المصریه العامة للکتاب.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1374). رسالۀ قشریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج. (بی‌تا). صحیح مسلم. تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

کلابادی. ابوبکر محمّد. (1371). تعرّف. کوشش محمّدجواد شریعت. تهران: اساطیر.

موسوی کیانی، صدیقۀ و دیگران (1398). «ارزیابی سندی و تحلیل محتوایی حدیث سعادت و شقاوت». آموزه‌های حدیثی. شمارۀ 6. صص 167‑143.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل (1390). شرح التّعرف لمذهب التّصوف. به کوشش محمّد روشن. تهران: اساطیر.

ملکیان اصفهانی، رسول. (1395). «سعادت و شقاوت انسان از منظر قران کریم». نشریه قرآنی کوثر.

میبدی، رشیدالدین. (1371). کشف الاسرار و عدةالابرار. به کوشش علی اصفر حکمت. تهران: دانشگاه تهران.

میراحمدی، عبداللّه و فاطمه مکاریان کاشان. (1398). «تحلیلی بر دیدگاه اندیشمندان شیعه در رفع تعارض روایات سعادت و شقاوت ذاتی با اختیار انسان». مطالعات فهم حدیث. شمارۀ 1. صص 196‑175.

نبهانی، یوسف بن اسماعیل. (1411 ق). جامع‌الکرامات الاولیا. تصحیح ابراهیم عطوه عوض. بیروت.

نسفی، محمّد. (1376). نسفی تفسیر. تصحیح عزیزاللّه جوینی. تهران: سروش.

هجویری، علی‌ بن عثمان. (1383). کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. تهران: سروش.

همدانی، خواجه یوسف. (کتابت: 657 ق.). الکشف عن منازل السائرین. کتابخانه نافذپاشای ترکیه.

یاقوت حموی، شهاب‌الدّین. (1397). معجم البلدان. بیروت: دارالصادر.