نقد لوازم هستی – خدا شناختی نظریه «صدور» با رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 آبان 1402

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.83449.1261

نویسندگان

انسیه عسگری^{* 1}؛ یوسف فرشادنیا²

¹عضو هیأت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)

²دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث ـ تفسیر اثری، دانشگاه قم

چکیده

نظریه صدور مبتنی بر «صُنع مِن شَئ» در لوازم خود با صمدیت الهی «صُنع لا مِن شَئ» تعارض‌هایی دارد که دقت و توجه دانشمندان در عرصه اسلامی‌سازی علوم انسانی را می‌طلبد. نوشتار حاضر، لوازم هستی ـ خداشناختی نظریه «صدور» را تحلیل و بر اساس رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»‌ آن‌ها را نقد کرده است. رویکرد صمدیت، هرگونه تولد و صدور را از خداوند نفی و او را با عبارات «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ» و «لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ» معرفی می‌کند؛ در حالی که شاکله نظریه صدور بر باور به ولادت در ذات خداوند استوار است. در رویکرد تفسیری به صمدیت، اراده الهی، صفت فعل درنظر گرفته می‌شود؛ اما در نظریه صدور، اراده صفت ذاتی خداوند محسوب شده است. در معنای مدنظر از «صمدیت»، خداوند بر اساس اراده و لازمه این معنا یعنی کن فیکون (فاعل بالمشیه) دست به آفرینش می‌زند؛ در حالی که در نظریه مقابل، صدور خلق از ذات حق ضرورت داشته و هر گونه امکان عدم صدور، منتفی است و بدین جهت اراده و قدرت خداوند با محدودیت مواجه است. در نظریه «صدور» و تعبیر پربسامد دیگر آن یعنی «فیض»، بین علت و معلول سنخیت برقرار است؛ ولی در صمدیت الهی، بین خالق و مخلوق سنخیت ضرورت نداشته و پیدایش موجودات متباین و متکثر توسط خداوند با ایجاد و انشاء و بدون نیاز به واسطه ممکن است.

کلیدواژه‌ها

هستی-خداشناسی؛ صدور و فیض الهی (ولادت)؛ صمدیت الهی (کُنْ فَیَکُونُ)؛ صنع من شئ؛ صنع لا من شئ