نقد لوازم هستی – خدا شناختی نظریه «صدور»با رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 8، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 153-176   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.83449.1261

نویسندگان

یوسف فرشادنیا¹؛ انسیه عسگری^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث ـ تفسیر اثری، دانشگاه قم

²عضو هیأت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)

چکیده

نظریه صدور مبتنی بر «صُنع مِن شَئ» در لوازم خود با صمدیت الهی «صُنع لا مِن شَئ» تعارض­هایی دارد که دقت و توجه دانشمندان در عرصه اسلامی­سازی علوم انسانی را می­طلبد. نوشتار حاضر، لوازم هستی ـ خداشناختی نظریه «صدور» را تحلیل و بر اساس رویکرد تفسیری به «صمدیت الهی»‌ آن­ را نقد کرده است. رویکرد صمدیت، هرگونه «تولد» و «صدور» را از خداوند نفی و او را با عبارات «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ» و «لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ» معرفی می­کند؛ در حالی که شاکله نظریه صدور، بر ولادت در ذات خداوند بنیان نهاده شده است. در رویکرد تفسیری به صمدیت الهی، اراده خداوند، صفت فعل درنظر گرفته می­شود؛ اما در نظریه صدور، اراده، صفت ذاتی خداوند محسوب شده است. در معنای مدنظر از «صمدیت»، خداوند بر اساس اراده و لازمه این معنا یعنی کن فیکون (فاعل بالمشیه) دست به آفرینش می­زند؛ در حالی که در نظریه فیض، صدور خلق از ذات حق، ضرورت داشته و هر گونه امکان عدم صدور، منتفی و بدین جهت، اراده و قدرت خداوند با محدودیت مواجه است. در نظریه «صدور» و تعبیر پربسامد دیگر آن یعنی «فیض»، بین علت و معلول، «سنخیت» برقرار است؛ ولی در صمدیت الهی، بین خالق و مخلوق سنخیت ضرورت نداشته و پیدایش موجودات متباین و متکثر توسط خداوند با ایجاد و انشاء و بدون نیاز به واسطه ممکن است.

کلیدواژه‌ها

هستی-خداشناسی؛ صدور و فیض الهی (ولادت)؛ صمدیت الهی (کُنْ فَیَکُونُ)؛ صنع من شئ؛ صنع لا من شئ

مراجع

قرآن کریم

ابن رشد، محمد بن احمد. رساله مابعد الطبیعه. تصحیح رفیع العجم و جیرار جهامی، بیروت: دار الفکر، 1994م.

ابن سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات. بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن طاووس، سید رضی الدین. اقبال الاعمال. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1409ق.

ابن طاووس، سید رضی الدین. مهج الدعوات. قم: دار الذخائر، 1411ق.

ابن عربی، محی الدین. الفتوحات المکیه. بیروت: دار التراث العربیه، بی­تا.

ابن فارس، أحمد. معجم مقاییس اللغة. تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت: دارالفکر، 1399ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دارصادر، 1414ق.

ابوالفتوح رازى، حسین بن على. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1408ق.

ارسطو. مابعدالطبیعه. ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات حکمت، 1385.

ازهری، محمد بن احمد. تهذیب اللغة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.

اشکوری، محمد­بن­علی. تفسیر شریف لاهیجى. تصحیح جلال الدین محدث، تهران: دفتر نشر داد، 1373.

افلوطین. اثولوجیا. قم: بیدار، 1413ق.

برنجکار، رضا(1373). «خدا و جهان در اندیشه ارسطو»، کیهان اندیشه، ش.۵۹(بهار1373):‌ ۱۳۶- ۱۵۳.

بروجردی، سید ابراهیم. تفسیر جامع. تهران: انتشارات صدر، 1341.

تفتازانی، مسعود بن عمر؛ نسفی، عمر بن محمد. شرح العقائد النسفیة و معه العقائد النسفیة. تصحیح سعد طه عبدالرؤوف. قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث،‌۱۴۲۱ق.

جوادی آملی، عبدالله. تفسیر تسنیم. قم: انتشارات اسراء، 1392.

جودوی، امیر؛ برومند، محمد حسین؛ صالحی، اکرم(1390). «صمد نفی مادیت از ذات احد»، کتاب قیّم، ش.4(زمستان1390): ۵۳- ۷۰.

جهامی، جیرار. موسوعه مصطلحات الفلسفه. لبنان: ناشرون، بی­تا.

حر عاملی، محمد بن حسن. وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت (ع)، 1409ق.

حقی، علی؛ جوارشکیان، عباس و حسین بلخاری قهی. «ریشه تاریخی مفهوم ماده المواد و صادر اول در فلسفه یونان»، تاریخ فلسفه، ش. ۴(بهار1396): ۷-۲۸.

خرمشاهی، بهاء الدین. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. تهران: ناهید دوستان، 1377.

دل افکار، علیرضا؛ قنبری، لیلا. مفردات قرآن. بی­جا: دانشگاه پیام نور، بی­تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت: الدارالشامیه، 1416ق.

ربانی گلپایگانی، علی. «فاعلیّت خداوند در معجزات». کلام اسلامی، ش.۸۷(پائیز1392):۱۹- ۴۲.

رضوی، مرتضی. دو دست خدا. و بسایت بینش نو؛ پایگاه نشرآثار آیت الله مرتضی رضوی،1387. نشانی: https://binesheno.com/

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.

شاه‏عبدالعظیمى، حسین. تفسیر اثنى عشرى. تهران: میقات، 1363.

شکر، عبدالعلی؛ عبیداوی، هادی؛ فرشادنیا، یوسف. «انگاره انتساب «فرزند» و «ولادت» به خدا، و نقد لوازم آن بر اساس آیات قرآن»، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش.47(زمستان1400):286-255.

شفابخش، علی. « تحلیل نظریه «صدور فلسفی» و «ابداع کلامی» پیرامون تفسیر «خلقت» در پرتو قاعده «معطی الشّیء لا یکون فاقداً له». پژوهشنامه کلام ، ش. 11(پائیز و زمستان1398): 29-56.

صدوق، محمد بن علی. التوحید. تحقیق هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 13۹۸.

صدوق، محمد بن علی. عیون اخبار الرضا (ع). بیروت: موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1431ق.

صدوق، محمد بن علی. معانی الأخبار. بیروت: دارالمعرفه، بی­تا.

صلیبا، جمیل. فرهنگ فلسفی. تحقیق منوچهر صانعى دره بیدى‌، قم: انتشارات حکمت، 1407ق.

طالقانی، محمود. پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار، 1362.

طباطبائی، سید محمد حسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: منشورات اسماعیلیان، بی­تا.

طباطبائی، سید محمد حسین. ترجمه تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

طباطبائی، سید محمد حسین. نهایه الحکمه. ترجمه و شرح دکتر علی شیروانی، قم: بوستان کتاب، 1390.

طبرسى، فضل بن حسن. ترجمه تفسیر مجمع البیان، تهران: فراهانى، بی­تا.

طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی، 1375.

طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.

عباسی، محمدباقر؛ عبیداوی،هادی. «تحلیل مفهوم صدور و ولادت و لوازم آنها در اسفار اربعه و بیانیۀ شورای نیقیه». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش.2: (زمستان1401): 129-150 doi:

22067/epk.2023.77558.1148
عبودیت، عبدالرسول، مصباح، مجتبی. خداشناسی فلسفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1389.
عبیداوی، هادی. «مسئله شر بین مبدأ بودن یا مُبدی بودن خدا»، دومین همایش بین المللی علوم انسانی با رویکرد فرهنگی-اجتماعی، 1397الف.
عبیداوی، هادی. «مسئله زایش و صدور بین مبدأ بودن یا مُبدی بودن خدا»، کنفرانس بین المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در علوم انسانی و مطالعات اجتماعی و فرهنگی، 1397ب.
عسگری، انسیه؛ فرشادنیا، یوسف. «تأثیر دعا در استخراج گزاره‌های معرفتی (بررسی موردی: هستی‌شناسی و خداشناسی)»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش.90(بهار1401): 133-150.
فارابی، ابونصر. التعلیقات. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1392.
فخر رازی، محمد بن عمر. مفاتیح الغیب‌‌ (التفسیر الکبیر). بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
فخر رازی، محمد بن عمر؛ نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. شرحی الاشارات. قاهره: المطبعه الخیریه العامره، 1403ق.
فرات کوفی، فرات بن ابراهیم. تفسیر فرات کوفی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نسخه الکترونیکی قائمیه، 1369.
فراهیدی، خلیل بن احمد. العین. قم: نشر هجرت، 1409ق.
فلوطین. دوره آثار فلوطین. ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی، 1389.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. قاموس المحیط. بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، 1426ق.
فیض کاشانی، ملا محسن. الأصفی فی تفسیر القرآن. نسخه الکترونیکی قائمیه،بی­تا.
قاضی عبدالجبار، ابن احمد. متشابه القرآن. تصحیح عدنان محمد زرزور، قاهره: مکتبه دار التراث، بی­تا.
قدردان قراملکى، محمدحسن. کلام فلسفى. قم: انتشارات وثوق، 1389.
قرشی بنایی، علی اکبر. قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1386.
قطب راوندی، سعید بن هبة الله. الدعوات. به تحقیق مدرسه امام مهدی قم: نشر مدرسه امام مهدی، بی­تا.
قمی مشهدی، محمد رضا. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. قم: دار الغدیر، 1423ق.قمی، شیخ عباس. کلیات مفاتیح الجنان. ترجمه الهی قمشه ای، قم: آرموس، 1384.
قمى، على بن ابراهیم. تفسیر القمی. قم: دار الکتاب، 1363.
کاپلستون، فردریک چارلز. تاریخ فلسفه، ترجمه ابراهیم مددجو، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1391.
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. محقق و مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: انتشارات اسلامیه، 1407ق.
گلسرخی، ایرج. تاریخ جادوگری. تهران: نشر مهارت، 1377.
مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار. بیروت: موسسه الوفاء، 1403ق.
مجلسی، محمد باقر. زاد المعاد-مفاتیح الجنان. بیروت، المؤسسة الاعلى للمطبوعات، 1423ق.
محمدی ری شهری، محمد. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث، 1375.
مدرسی، محمد تقی. تفسیر هدایت‌(من هدی القرآن). مشهد: آستان قدس رضوى؛ بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1377.
مصلح، جواد. ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیه. تهران: انتشارات سروش، 1389.
مطهری، مرتضی. آشنایی با قرآن. تهران: صدرا، 1389.
مکارم شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‌، 1354.
ملاصدرا، صدرالدین محمد. تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار، 1366.
ملکشاهی صفت، مصطفی و همکاران. کنکاشی در چیستی و چرایی بسته بودن دست خدا در اندیشه یهود. اهواز:پژوهندگان راه دانش، 1397.
مولایی نیا، عزت الله؛ فرشادنیا، یوسف. (1402). امکان‌سنجی معنای «کُنْ فَیکُونْ» برای واژه «صَمَد». پژوهش های قرآنی، ش.106(بهار1402): doi: 10.22081/jqr.2023.65239.3638
نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد. تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1416ق.
یثربی، یحیی. «نقدى بر قاعده الواحد و اصل سنخیت»، نقد و نظر، سال دهم، ش.38 (بهار و تابستان1384): 251-263.

Mulla Sadra, M. (Sadr al-Din Shirazi). Al-Masha‘ir. A parallel English–Arabic text, Parviz Morewedge (Trans). New York: SSIP,1992.

Ross, W.D, The work of Aristotle. London: Rord a university press, 1970.