بررسی تکیه‌ی اسم در گویش مشهدی با رویکرد نظریه‌ی واج‌شناسی مورایی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 31، شهریور 1402، صفحه 54-76   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.81626.1158

نویسنده

سعیده شجاع رضوی^*

استادیار پژوهشکده‌ی زبانشناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

بررسی ساختار تکیه در گویش مشهدی می‌تواند برخی مشخصات این گویش را نمایان سازد. در اکثر پژوهش‌های مربوط به تکیه در زبان فارسی تکیه مقوله‌ای صرفی است و آن را در ارتباط با اجزای کلام بررسی می‌کنند اما پژوهش حاضر سعی دارد تفاوت‌های موجود تکیه در مقوله‌ی دستوری اسم را بر اساس نوع و وزن هجا در چارچوب نظریه‌ی مورایی مورد بررسی قرار دهد. از آنجایی که وزن هجا یا همان سبک و سنگین بودن هجا در تعیین تکیه‌ی کلمات موثر است و کشش جبرانی نیز ناشی از وزن هجا می‌باشد، یک ابزار صوری مانند مورا می‌تواند راهگشای مشکلات واج شناختی تکیه باشد. در بررسی‌های گویش مشهدی مشاهده شد که وزن هجا می‌تواند در پذیرش یا عدم پذیرش تکیه موثر باشد. در نهایت مشاهده شد توزیع تکیه در گویش مشهدی صرفا به مقوله‌ی دستوری وابسته نیست بلکه در مقوله‌ی دستوری اسم، ساخت و نوع هجا یعنی سبک و سنگین بودن آن‌ها تاثیر مستقیمی در نوع تکیه دارد علاوه بر آن خوشه‌های دو همخوانی آغازه در تعیین وزن هجا و تکیه نقشی اساسی دارند. نتیجه‌گیری: مشاهده شد هجای سنگین در مجاورت با هجای سبک تکیه را به خود اختصاص می‌دهد مگر اینکه در هجای فوق سنگین شاهد درج واکه و شکست هجای فوق سنگین باشیم که در این صورت تکیه به هجای سبک تعلق می‌گیرد. در مجاورت دو هجای سنگین و فوق سنگین یکسان اولین هجا و هجای دارای خوشه‌ی دو همخوانی آغازین تکیه بر می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

تکیه؛ نظریه‌ی مورایی؛ هجا؛ وزن؛ خوشه‌ی دو همخوانی آغازین

مراجع

اکبری شالچی، ا. (1370). فرهنگ گویش خراسان بزرگ. اوّل. تهران: نشر مرکز.

بینش، ت. (1339). چند اصطلاح هواشناسی در لهجه‌ی مشهدی. نشریه فرهنگ خراسان،۲/۱،۴، ۳۳-۳۶.

پهلوان نژاد، م. ر.(1389) بررسی صامت‌های میانجی در گویش مشهدی. خلاصه مقالات همایش بین المللی گویشهای مناطق کویری ایران.(۱۲۳) سمنان: دانشگاه سمنان.

پیش قدم، ر. شریفی، ش. عطاران، آ.(1393) بررسی کاربرد فعل رفتن در گویش مشهدی و زبان انگلیسی: شباهت‌ها و تفاوت‌ها. زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، ۶/۹ ، ۱۱، ۵۵-۷۷.

حبیب الهی، م. (1347). کیفیت و بررسی فعل در لهجه‌ی مشهدی. دانشکده ادبیات مشهد،۳/۷، ۳، ۲۰۰-۲۴۴.

حسینی، ز.(1388). بررسی صامتهای میانجی در گویش مشهدی. چکیده مقالات اولین همایش ملی آموزش زبان فارسی و زبانشناسی. (۲۱۱) مشهد: دانشگاه فردوسی۱۴۱.

حیدری پور، م. (1388). فرایند مرگ لهجه‌ی مشهدی: عوامل و روشهای جلوگیری از آن. چکیده مقالات اولین همایش ملی آموزش زبان فارسی و زبانشناسی.(۲۱۳)مشهد: دانشگاه فردوسی.

خزایی، آ. (1388). بررسی و توصیف آوایی افعال در گویش مشهدی. چکیده مقالات اولین همایش ملی آموزش زبان فارسی و زبانشناسی. (۴۱)مشهد : دانشگاه فردوسی.

زارعی، م. (1385). بررسی جامعه شناختی گوناگونی گویش مشهدی بر اساس متغیرهای سن، طبقه‌ی اجتماعی و جنسیت. (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). تهران: دانشگاه پیام نور.

میرخدیوی، ا. (۱۳۶۸). اشعار مشهدی : گزیده شیرین ترین لطایف نظم و نثر و اشعاری به لهجه‌ی مشهدی از آداب و رسوم مردم خراسان. مشهد: انتشارات باستان.

ناظران پور، م. (1386). برخی از آداب و رسوم مشهد قدیم به لهجه‌ی شیرین مشهدی. مشهد: سنبله.

نجاتیان، ح. (1390). بررسی و توصیف گویش مشهدی. (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). مشهد: دانشگاه فردوسی.

وحیدیان کامیار، ت.(1383). گویش مشهدی. دومین همایش زبان‌های ایرانی و زبان‌شناسی ایران،(۵۵۱-۵۶۷) مشهد: دانشگاه فردوسی.

وحیدیان کامیار، ت.(1384). بررسی کوتاه ویژگی‌های فارسی مشهدی. فرهنگ و هنر خراسان، ۱۳/۷، ۳، ۱۰۱-۱۰۷.

مشکو_ة­الدینی، م.(1385). ساخت آوایی زبان. چاپ پنجم. مشهد: دانشگاه فردوسی.

مشکو_ة­الدینی ، م.(1387). رابطه‌ی لهجه‌ی رسمی و لهجه‌ی محلی زبان فارسی. نامه‌ی فرهنگستان، ۱۰/۱، ۲۴-۷۱.

شهریاری راد، پ. (۱۳۹۴) بررسی زبانشناختی گویش مشهدی، اثبات مشهدی به عنوان یک گویش، سومین همایش ملی زبانشناسی و آموزش زبان فارسی ، چشم انداز پژوهش‌های زبان در قرن ۲۱. (۱۸-۳۷) مشهد: دانشگاه فردوسی.

صادقی، ع.(1349). بررسی جامعه شناختی گوناگونی گویش مشهدی بر اساس متغیرهای سن، طبقه‌ی اجتماعی و جنسیت. (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). تهران: دانشگاه پیام نور.

ظفر محجوب، ز. (1341). گویش مشهد. (پایان‌نامه‌ی کارشناسی). مشهد: دانشگاه فردوسی.

فیروزیان، آ. (1389). بررسی فرایندهای واجی در گویش مشهدی بر اساس واج شناسی خود واحد. خلاصه مقالات همایش بین‌المللی گویش‌های مناطق کویری ایران، (۱۱۳) سمنان: دانشگاه سمنان.

کرد زعفرانلو کامبوزیا، ع.(۱۳۹۳). واج شناسی رویکردهای قاعده بنیاد. چاپ اول، تهران: سمت.

کرد زعفرانلو کامبوزیا، ع.(۱۳۸۳). واج شناسی مورایی و ساخت هجا در زبان فارسی مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی : ش۱۸۶صص۲۴۹-۲۶۴.

کرد زعفرانلو کامبوزیا، ع.(۱۳۸۳). واج شناسی خود واحد و کاربرد آن در فرایندهای واجی زبان فارسی. راهنمایی بیجن خان. تهران: دانشگاه تهران.

هایمن، لاری ام (۱۳۶۸). نظام آوایی زبان : نظریه و تحلیل. ترجمه یدالله ثمره. تهران: فرهنگ معاصر.

Burquest, DA (2001). Phonological Analysis: A functional approach. 2 nd ed.

Connel, B & Arvantini, A (1995). Phonology and phonetic evidence: papers in caboratory phonology IV. Cambridge University press.

Durand, J (1990). Generative ana non-linear phonology New York: Longman.

Kreidle. C (ed) (2001). Phonology in Generative Grammar Oxford: Blackwell publishing.

Goldsmith, J (1999). Phonological Theory: The essential Readings Oxford: Blackwell publishers.

Hayes, B. (2009). Introductory phonology. London: Blackwell.