درآمدی بر مبانی فلسفی تأثیرگذار بر ایجاد تحول فقه زکات از رویکرد فردی به حکومتی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 197-226   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.83103.1600

نویسندگان

محمد رضا کیخا^{* 1}؛ علیرضا آبین²

¹دانشیار گروه فقه‎ و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات، حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

در میان انواع عبادات، زکات چهره‌ای ویژه دارد؛ چراکه ترکیب وِجهۀ حق‌اللهی و حق‌الناسی در آن و نیز درآمیختنِ دو چهرۀ فردی و عمومی، به آن جایگاهی ممتاز داده است؛ در طول تاریخ فقه، نگاه به حوزۀ فقه زکات، عمدتاً فردگرایانه بوده است. لیکن پس از انقلاب اسلامی با آشکارشدن ناکارآمدیِ رویکرد فردی تلاش‌هایی ازسوی صاحب‌نظران برای حکومتی جلوه‌دادنِ فقهِ زکات صورت پذیرفت ولی تاکنون کمتر پژوهشی به تحلیل فلسفی و روشمند تحول رویکرد فردی به حکومتی در حوزهٔ فقه زکات پرداخته است. این پژوهش که به‌روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده نشان می‌دهد که زکات اساساً تأسیسِ حاکمیتیِ محض است و اقتضائات زمینه‌ای، آن را به نهادی خصوصی مبدّل نموده بود؛ ازاین‌رو با بهره‌گیری از مبانی فلسفی حاکم بر فقه زکات، مجدداً می‌توان رویکرد حکومتی را بر آن حاکم نمود و آنگاه برای انضمامی‌نمودن این نگاه فلسفی، ایدۀ تجمیع متمرکز و توزیع متوازن زکات و مدل عملیاتی‌شدن آن را ارائه کرد.

کلیدواژه‌ها

زکات؛ فقه فردی؛ فقه حکومتی؛ روششناسی؛ تجمیع زکات؛ توزیع متوازن زکات؛ فلسفهٔ فقه

مراجع

قرآن کریم

آبین، علیرضا. درآمدی بر روش‌شناسی و اندیشه‌شناسی حقوقی استاد دکتر جعفری لنگرودی (حقوق قناعت‌محور؛ نظریهٔ عمومی اطمینان). تهران: داد و دانش. 1401.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. المهذب. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1406ق.

ابن تیمیه حرانی، احمد. مجموع الفتاوی. مدینه منوره: مجمع الملک فهد. 1416ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة الی نیل الفضیلة. قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی. 1408ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی. غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع. بیروت: دار الاسلامیة. 1410ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. مقاصد الشریعة الاسلامیة. اردن: دار النفائس. 1421ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1407ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه. اصفهان: مکتبة امام امیرالمؤمنین. 1362.

اعرافی، علیرضا. درآمدی بر اجتهاد تمدن‌ساز. به‌تحقیق و نگارش علی بخشی. قم: اشراق و عرفان. 1395.

ابن‌قطان حلی، محمدبن‌شجاع. معالم الدین فی فقه آل یاسین. قم: مؤسسهٔ امام صادق. 1424ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. صراط النجاة. قم: باقری. 1372.

ایمان، محمدتقی. فلسفهٔ روش تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌چهارم، 1396.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1408ق.

توسلی، محمداسماعیل. امکان‌سنجی اجرای زکات در ایران. تهران: مؤسسهٔ فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامهٔ نماز. چاپ‌دوم، ۱۳۸۸.

جابری، بیرامعلی. بررسی تطبیقی اجمالی نظام مالی اسلام و سرمایه‌داری. پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد اقتصاد. به‌راهنمایی مرتضی قره‌باغبان. قم: مؤسسۀ آموزشی‌پژوهشی امام خمینی. 1375.

جان احمدی، فاطمه. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: معارف. چاپ‌پنجاه‌ویکم، ۱۳۹۸.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. حقوق مالیه: به‌انضمام حقوق اداری. تهران: گنج دانش. 1400.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. دروس حقوق سیاسی: حقوق تطبیقی-تاریخ حقوق سیاسی. تهران: گنج دانش. 1398.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. علم موضوع‌شناسی: فقه الموضوعات. تهران: گنج دانش. 1397.

جوادی آملی، عبدالله. مفاتیح الحیاة. قم: اسراء. چاپ‌چهل‌وششم. 1391.

جوان آراسته، حسین. حقوق بشر در اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 1397.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1410ق.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1419ق.

حسینی، سیدحیدر. مقاصد الشریعة و دورها فی عملیه الاستنباط عند الفریقین. قم: جامعة المصطفی العالمیة. چاپ‌دوم، ۱۴۳۸ق.

حسینی، سید ابوالقاسم. مقصدهای شریعت. تهران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388

حسینی، سیدرضا. الگوهای تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام و غرب. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 1394.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

خضری، سیداحمدرضا. تشیع در تاریخ. قم: دفتر نشر معارف. چاپ‌چهارم، 1393.

خمینی، روح‌الله. صحیفهٔ امام. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1378.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام. 1421ق.

خمینی، روح‌الله. ولایت فقیه: حکومت اسلامی. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1392.

خوئی، ابوالقاسم. المستند فی شرح العروة: موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار الامام الخوئی. 1428ق.

خوئی، ابوالقاسم. مستند العروة الوثقی: الزکاة. به‎قلم مرتضی بروجردی. قم: طبع العلمیة. 1413ق.

خیری، حسن. مبانی نظام اجتماعی در اسلام. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 1393.

راسخ، محمد. حق و مصلحت: مقالاتی در فلسفهٔ حقوق، فلسفهٔ حق و فلسفهٔ ارزش. تهران: نی. چاپ‌سوم، 1393.

ربانی، محمدحسن. اصول ثابت سیرهٔ معصومین(ع). تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل. 1390.

روحانی، محمد. المرتقی الی الفقه الأرقی: الزکاة. به‌قلم سید عبدالصاحب حکیم. تهران: مؤسسة الجیل للتحقیقات الثقافیة. 1418ق.

زارعی سبزواری، عباسعلی. القواعد الفقهیة فی فقه الامامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1441ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: المنار. 1417ق.

سیستانی، سیدعلی. منهاج الصالحین. قم: مکتب السید سیستانی. 1414ق.

شاه ‌ولی‌الله دهلوی، احمدبن‌عبدالرحیم. حجة الله البالغة. به‎تحقیق و تعلیق سعید احمدبن‌یوسف البالن بوری. دمشق: دار ابن‌کثیر. 1433ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1414ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. حاشیة الارشاد. قم: مکتب الاعلام الاسلامی. 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. بیروت، دار احیاء التراث. بی‌تا.

صدر، محمدباقر. اقتصادنا. ترجمهٔ سیدمحمدمهدی برهانی. قم: پژوهشگاه علمی‌تخصصی شهید صدر. 1393.

صفایی، سیدحسین، علیرضا آبین. حقوق مدنی: مسئولیت مدنی محجورین. تهران: شرکت سهامی انتشار. 1401.

ضیائی‌فر، سعید. فلسفهٔ علم فقه. تهران: سمت. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ۱۳۹۲.

ضیائی‌فر، سعید. مکتب فقهی امام خمینی. تهران: عروج. 1390.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تلخیص المرام فی معرفة الاحکام. قم: مکتب الاعلام الاسلامی. 1421ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة. 1414ق.

علوانی، طه جابر. مقصدهای شریعت. ترجمهٔ سیدابوالقاسم حسینی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۸۸.

علی، جواد. المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. بیروت: دار الساقی. چاپ‌چهارم، ۱۴۲۲ق.

علی‌اکبریان، حسنعلی. درآمدی بر فلسفهٔ احکام: کارکردها و راه‌های شناخت. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۹۵.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و مصلحت. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی. 1390.

علیدوست، ابوالقاسم. مقدمهٔ علمی بر کتاب مقصدهای شریعت. نویسنده: علوانی، طه جابر، ترجمهٔ سیدابوالقاسم حسینی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ۱۳۸۸.

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (الوقف، الوصیة، الایمان و النذور، الکفارات، الصید). قم: مرکز فقهی ائمهٔ اطهار(ع). 1424ق.

فاضل لنکرانی، محمدجواد، محمد قاسمی. «تفسیری نو از نظریهٔ «الاسلام هو الحکومه» و مستندات آن»، دو فصلنامهٔ مطالعات فقه سیاست. س2، ش3، 1401، 7تا25

فلاحتی، حامد. رهیافتی نو به مقاصد شریعت در استنباط فقهی. خراسان: حوزه علمیه. چاپ‌اول، ۱۴۰۱.

کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء. قم: مکتب الاعلام الاسلامی. 1422ق.

کاشیان، عبدالمحمد، احمد شعبانی. «ارائهٔ الگوی یک‌پارچه‌سازی نظام منابع مالی اسلامی و مالیات‌های متعارف در ایران (جمع‌آوری و مصرف منطقه‌ای در ماتریس سه‌بعدی ولیِّ‌فقیه، منطقه و وظایف)، تحقیقات بنیادین علوم انسانی. س4، ش1، 1397، 7تا36. 20.1001.1.2476745.1397.4.1.1.1

کعبی‌نسب، عباس و همکاران. «قانون پیشنهادی زکات براساس فقه حکومتی و مالیهٔ عمومی اسلام»، مجلهٔ معرفت اقتصاد اسلامی. س9، ش2، 1397، 5تا26. https://www.magiran.com/p1922459

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة. 1367ق.

گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. تاریخ تشیع. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیهٔ خواهران. چاپ‌چهارم، 1390.

گلپایگانی، محمدرضا. هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم. 1413ق.

مؤمنی، محمد، ناصر، مریوانی، محمدعادل ضیائی،. «احکام تعبدی و معیارهای شناخت آن در فقه مذاهب اسلامی»، مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. س5، ش2، 1401، 220تا237.

 10.22034/mfu.2022.62663

مصباحی‌مقدم، غلامرضا. «جایگاه زکات از دیدگاه فقه حکومتی»، دو فصلنامهٔ جستارهای اقتصادی ایران. س15، ش30، 1397، 119 تا 135. 10.30471/iee.2018.1559

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1405ق.

منتظری، حسینعلی. ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه. قم: دار الفکر. 1411ق.

مؤسسهٔ دایرة المعارف فقه اسلامی. موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت. به‌تحقیق مؤسسهٔ دایرة المعارف الفقه الاسلامی. قم: مؤسسهٔ دایرة المعارف الفقه الاسلامی. 1443ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. مناهج الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام: صلاة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1420ق.

میلانی، سیدهادی. محاضرات فی فقه الامامیه: کتاب الزکاة. مشهد: دانشگاه فردوسی. 1395.

نصر اصفهانی، علی، حسین عزیزی. سیری در تاریخ تمدن اسلام و ایران. تهران و قم: سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌دوم، 1399.

نصیری، محمد. تاریخ تحلیلی صدر اسلام. قم: دفتر نشر معارف. چاپ سی‌وششم، 1394.

نعمتی، میثم. «اصول حاکم بر زکات در مالیه عمومی اسلام»، اندیشه‌های حقوق عمومی. س6، ش1، 1395، 93تا110.

نوحی، حمیدرضا. قواعد فقهی در آثار امام خمینی. تهران: عروج. 1386.

نورمفیدی، سیدمجتبی. قاعدهٔ تقیه. تنظیم و تدوین حجت منگنه‌چی. قم: بوستان کتاب. ۱۴۰۰.

واسعی، سیدعلیرضا. فلسفهٔ تمدن اسلامی: چیستی و مبانی و مراحل. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ‌اول، ۱۴۰۰.

واعظی، احمد. «رویکردهای فقهی: فقه فردی، فقه نظام‌های اجتماعی»، فقه حکومتی. قم: دانشگاه باقر العلوم. 1398.

الویری، محسن. تاریخ اجتماعی شیعیان. تهران و قم: سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ۱۳۹۸.

هاشمی شاهرودی، محمود. بحوث فی الفقه: الزکاة. قم: مؤسسهٔ دایرة المعارف الفقه الاسلامی. 1432ق.

هاشمی شاهرودی، محمود. درسنامهٔ فقه: متن سلسله بحث‌های خارج فقه (زکات). قم: بنیاد فقه و معارف اهل بیت(ع). ۱۴۳۴ق.

Transliterated  Bibliography