رابطهٔ تشکیکی بیداری، خواب و مرگ در حکمت صدرایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 125-146   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.83053.1255

نویسندگان

عبدالله حسینی اسکندیان¹؛ علی بابایی^{* 2}؛ مهدی سعادتمند³

¹دانشجوی دکتری کلام اسلامی، دانشگاه تبریز

²دانشیار دانشگاه تبریز، گروه فلسفه و کلام اسلامی

³استادیار دانشگاه یزد، گروه معارف اسلامی

چکیده

اصل تشکیک از مهم‌ترین اصولِ فلسفی در حکمت متعالیهٔ صدرایی است که با آن سؤال از چیستیِ رابطهٔ بین سه پدیدهٔ بیداری، خواب و مرگ پاسخ داده می‌شود. این نوشتار، رابطهٔ مورد بحث را طولی و تشکیکی می‌داند. براین‌اساس، اختلاف این حالت‌ها به اشتراک آن‌ها باز می‌گردد که عبارت است از: شدت و ضعف در معطوف‌شدنِ نیرو‌های انسان به ظاهر یا باطن نفس و عوالم متناسب با آن‌ها. بیداری، حاصل توجه حداکثری قوای نفس به عالم مادی و حواس ظاهری است. با ضعیف‌شدن این توجه و التفاتِ بیشتر نفس به عالم مثال، خواب اتفاق می‌افتد. درنهایت، با قطع ارتباط کامل نفس از جهان مادی، مرگ اصطلاحی فرا می‌رسد. البته در معنایی دیگر، به‌واسطهٔ حرکت جوهری نفس، آنچه اصطلاحاً مرگ خوانده می‌شود، همراه همیشگی انسان و محیط بر سایر حالات اوست. در نگاهی عمیق‌تر و بر مبنای وحدت شخصیهٔ نفس، بیداری و خواب و مرگ از ظهورات نفس است و ضمن حفظ رابطهٔ تشکیکی، با نفس و با یکدیگر عینیت دارند.

کلیدواژه‌ها

نفس؛ خواب؛ بیداری؛ مرگ؛ تشکیک؛ وحدت

مراجع

قرآن کریم

آشتیانی، جلال‌الدین. شرح بر زاد المسافر. قم: بوستان کتاب، 1381.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. الشفاء؛ الطبیعیات. به‌تصحیح ابراهیم مدکور و تحقیق سعید زاید. قم: کتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی. 1405ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر، 1375ق.  

اسدی، محمدرضا. «مرگ از منظر ملاصدرا». فصلنامۀ قبسات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، دورۀ12، ش46 (1386) 25-48: .http://qabasat. iict.ac.ir/article_174

بابایی، علی. سه‌گانه‌های عالم معرفت. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی، 1398.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر. مختصر المعانی. قم: دار الفکر، بی‌تا.

توکلی، نجمه‌السادات، محمدرضا حسینی شاهرودی. «ذو مراتب‌بودن مرگ و تأثیر آن در تکامل نفس در حکمت متعالیه». فصلنامۀ آیین حکمت دانشگاه باقر العلوم، دورۀ10، ش37 (1397): 35-60.http://pwq. bou.ac.ir/article_66112. html

خادمی، عین‌الله و دیگران. «مواجهۀ فلسفی و عرفانی ملاصدرا با مسئلۀ مرگ». فصلنامۀ حکمت معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دورهٔ9، ش1 (1397): 62-47. https://wisdom. ihcs.ac.ir/article_3261. html

خسروپناه، عبدالحسین، حسن پناهی آزاد. نظام معرفت‌شناسی صدرایی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ‌اول، 1388.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. المفردات فی غریب القرآن. به‌تصحیح صفوان عدنان داوودی. بیروت: دار الشامیه. 1992م.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، شرح ‌المنظومه. تصحیح و تعلیق از آیت‌الله حسن‌زاده آملی و تحقیق و تقدیم از مسعود طالبی. تهران: ناب. 1369.

سعادتمند، مهدی، علی بابایی. «نسبت قاعدۀ «بسیط ‌الحقیقه» و «کل‌ القوی» بودن نفس در حکمت صدرایی». فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز، ش72 (پاییز 1398): 43-60، https://jrt. shirazu.ac.ir/article_5446. html

سهروردی، یحیی‌بن‌حبش. مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق؛ کتاب التلویحات. به‌تصحیح و مقدمۀ هانرى کربن، سیدحسین نصر، نجف‌قلى حبیبى‌. تهران‌: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى‌، 1372.

سوزنچی، حسین. «امکان وحدت شخصیۀ وجود در حکمت متعالیه». پژوهشنامۀ فلسفۀ دین (نامۀ حکمت) دانشگاه امام صادق، دورهٔ3، ش2 (1384): 67-87، https://prrj. journals. isu.ac.ir/article_1198. html

شایسته، ریحانه، محمدکاظم علمی سولا، سیدمرتضی حسینی شاهرودی. «تأویل روان‌شناسانۀ اندیشۀ ملاصدرا در مسئلۀ خواب و بررسی مبانی فلسفی آن»، دو فصلنامۀ فلسفه دانشگاه تهران، دورهٔ47، ش2 (1398): 75-87، https://jop. ut.ac.ir/article_75973. html

شهرزوری، محمدبن‌محمود.‏ الشجرة الالهیة فی علوم الحقایق الربانیة. به‌تصحیح نجف‌قلی حبیبی. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1383.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. اسرار الأیات و انوار البینات. مقدمه و تصحیح محمد خواجوی. تهران: انجمن حکمت و فلسفه اسلامی، 1360. الف.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار، چاپ‌دوم، 1366الف.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. به‌تعلیق علامه طباطبایی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ‌سوم، 1981م.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. شرح اصول الکافی. به‌تصحیح محمد خواجوی، تحشیه علی‌بن‌جمشید نوری. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366ب.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. شرح الهدایة الأثیریة. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1422ق.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه. با حواشی هادی‌بن‌مهدی سبزواری، به‎تعلیق و تصحیح و مقدمه از سیدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ‌دوم، 1360ب.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران. 1354.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. المشاعر. ترجمه و شرح امام قلی‌بن‌محمد علی عمادالدوله. تهران: طهوری. چاپ‌دوم، 1363الف.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. المظاهر الإلهیه فى اسرار العلوم الکمالیه. به‌تصحیح و تعلیق سیدمحمد خامنه‌ای. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. مفاتیح الغیب. به‌همراه تعلیقات ملاعلی نوری و تصحیح و مقدمۀ محمد خواجوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ب.

عبودیت، عبدالرسول. درآمدی به نظام حکمت صدرایی. تهران: سمت، 1390.

غزالی، محمدبن‌محمد. مقاصد الفلاسفه. به‌تحقیق دنیا سلیمان. قاهره: دار المعارف. 1961م.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. به‌تحقیق مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی. قم: دار الهجرة. 1409ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. تهران: اسلامیه. بی‌تا.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی. 1385.