رهیافت‏های مواجهه با چالش‏های اخلاقی احکام کیفری اسلام

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 138، آذر 1403، صفحه 159-188   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.73853.1234

نویسندگان

ناصر ذاکر شوشتری¹؛ حسین ناصری مقدم^{* 2}؛ محمدتقی فخلعی²

¹دانش‌آموختهٔ دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

احکام جزایی بخشی از پیکرۀ شریعت اسلامی را تشکیل می‏دهند. در دنیای جدید برخی مدعی‌اند بعضی از این احکام از قبیل اعدام مرتد، شیوه‏های خشن مجازات‏، لوث و قسامه، قصاص مادر و... با معیارهای اخلاقی مغایر هستند. در مواجهه با این مسئله، سه رهیافت اصلی را شاهدیم: مدافعه‏جو و توجیه‏گرا؛ منتقد و اصلاح‏گرا؛ اخلاق/عقل‏گرا. دستهٔ نخست اساساً منکر وجود هرگونه چالشی است و احکام شرعی را منطبق بر اخلاق دینی می‏داند. گروه دوم با قبول اصل چالش، اصلاحاتی در این موارد به عمل می‏آورد. اما رهیافت اخلاق‏گرا ضمن تأکید بر لزوم انطباق شریعت با گزاره‏ها و هنجارهای اخلاقی، به ایجاد تغییرات اساسی در مبانی احکام جزایی باور دارد. این جستار با به‌کارگیری روش تحلیلی‌انتقادی درصدد ارائۀ راه‌حلی عملی جهت رفع تغایر میان برخی از احکام جزایی با معیارهای اخلاقی و جامعه‏پذیرترکردن آن‌هاست. باور نگارندگان آن است در مواردی که حکمی جزایی با عقلانیت و وجدان جمعی در تغایر باشد، گزارۀ اخلاقی مقدم می‏شود؛ ازاین‌رو ضروری است پاره‌ای از احکام جزائی در پرتوِ اصول اخلاقی و عقلانی مورد بازخوانی واقع شود.

کلیدواژه‌ها

اخلاق هنجاری؛ نظام کیفری اسلام؛ احکام جزایی؛ عدالت کیفری؛ فلسفهٔ فقه جزایی

مراجع

قرآن کریم.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. المقنع. قم: امام هادی(ع). 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1404ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. جواهر الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1411ق.

ابن‌جنید اسکافی، محمدبن‌احمد. مجموعه فتاوی ابن‌جنید. گردآوری علی‌پناه اشتهاردی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

ابن‌‍حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة الی نیل الفضیلة. قم: مکتبة آیةالله المرعشی. چاپ‌اول، 1408ق.

ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد. المغنی. بیروت: دار الکتب العربی. بی‏تا.

ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد. تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق. قم: بیدار. بی‏تا.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه. به‌تحقیق رضا استادی. اصفهان: مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع). بی‏تا.

احمدی ابهری، سیدمحمدعلی. نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌اول، 1395.

اردبیلی، محمدعلی. حقوق جزای عمومی. تهران: میزان. چاپ‌هجدهم، 1386.

اشرف دلفانی، علی. مبانی مسئولیت کیفری در حقوق اسلام و فرانسه. قم: بوستان کتاب. 1382.

الهی، علی. جستارهایی در مقاصد شریعت. تهران: نگاه معاصر. 1399.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.

ایازی، سیدمحمدعلی. اصل کرامت انسان به مثابۀ قاعده‏ای فقهی. تهران: سرایی. چاپ‌اول، 1400.

جناتی، محمدابراهیم. «بررسی مبانی فقهی رجم (سنگسار) ثبوتاً و اثباتاً»، مجلۀ فقه. دورۀ17. ش65تا66، 1389، 123تا142.

جوادی آملی، عبدالله. کرامت انسان در قرآن. تهران: رجا. 1368.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، 1414ق.

حسینی شیرازی، محمد. الفقه. قم: مؤسسة الفکر الإسلامی. 1407ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. قم: دار العلم. چاپ‌اول، بی‏تا.

خمینی، روح‌الله. صحیفۀ امام. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). بی‌تا.

خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1405ق.

خوئی، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. قم: علمیه. بی‏تا.

ریسونی، احمد. نظریة المقاصد عند الامام الشّاطبی. بی‌جا: المعهد العالمی للفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

زحیلی، وهبه. تفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج. دمشق: دار الفکر. چاپ‌اول، 1411ق.

ژکس، برن. فلسفۀ اخلاق؛ حکمت عملی. ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی. تهران: کتاب‏های سیمرغ وابسته به انتشارات امیرکبیر. چاپ‌اول، 1355.

ساداتی، سیدمحمدمهدی. «شرایط اعمال قاعدۀ درأ در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی. س8، ش14، بهار و تابستان1395، 113تا146. https://doi.org/10.22075/feqh.2017.1950

سبحانی، جعفر. حسن و قبح عقلی یا پایه‏های اخلاق جاودان. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1377.

سروش، عبدالکریم. دین و دنیای جدید، سنت و سکولاریسم. تهران: صراط. 1381.

سلار، حمزة‌بن‌عبدالعزیز. المراسم العلویة فی النبویة. معاونت فرهنگی مجمع جهانی اهل البیت(ع). 1414ق.

شامبیاتی، هوشنگ. حقوق جزای عمومی. تهران: پاژنگ. 1371.

شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد. قم: مکتبة المفید. بی‏تا.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: داوری. چاپ‌اول، 1410ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌دوم، 1363.

صادقی تهرانی، محمد. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. بیروت: اعلمی. چاپ‌دوم، 1432ق.

صانعی، پرویز. حقوق جزای عمومی. تهران: گنج دانش. چاپ‌ششم، 1374.

صانعی، یوسف. فقه الثقلین: کتاب القصاص. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌دوم، 1424ق.

صدر، محمدباقر. اقتصادنا. به‌تحقیق المؤتمر العالمی للامام الشهید الصدر. قم: پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر. ۱۴۲۴ق.

صلاحی، جاوید. کیفرشناسی. تهران: آرش. 1352.

صیمری، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام فی شرح شرایع الإسلام. قم: دار الهادی(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

طالبی، محمدحسین. «نقدی بر مقالۀ ذاتی و عرضی در دین». فصلنامۀ معرفت. ش32، 1389، 83تا93.

طالقانی، شیرین. سیطرۀ خیر. تهران: شور. چاپ‌اول، 1387.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم. العروة الوثقی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1423ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1422ق.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: چاپ‌دوم،1390م.

طباطبایی، محمدحسین. فرازهایی از اسلام. تهران: جهان‌آرا. 1359.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 1379ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین و مطلع النیرین. قم: مرکز نشر فرهنگ اسلامی. چاپ‌دوم، 1408ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1363.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. قم: قدس محمدی. بی‏تا.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌سوم، 1364.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الأذهان الی احکام الایمان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة. بی‌جا: امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الاحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1419ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الانتصار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1415ق.

علی، جواد. المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. بیروت: دار العلم. چاپ‌دوم، 1978م.

عمید زنجانی، عباسعلی. قواعد فقه؛ بخش جزایی. تهران: سمت. چاپ‌سوم، 1387.

عودة، عبد القادر. التشریع الجنایی الاسلامی. بیروت: دار الکتب العربی. بی‏تا.

غزالی، محمدبن‌محمد.  میزان العمل. بیروت: الهلال. 1995م.

غزالی، محمدبن‌محمد. المستصفی. به‌تحقیق دکتر محمدعبدالسلام عبدالشافی. بی‌جا: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 1413ق.

غزالی، محمدبن‌محمد. شفاء الغلیل فی بیان الشبه و المخیل و مسالک التعلیل. بغداد: الإرشاد. 1390ق.

غوث، حسن، حسین ناصری‌مقدم، محمد مهریزی ثانی. «تحول‌پذیری قرارداد ذمه با پیدایش حقوق شهروندی مدرن»، فقه و اصول. ش105، تابستان1395، 89تا115. 10.22067/fiqh.v48i25.14082

فاسی، علال. مقاصد الشریعة الاسلامیة و مکارمها. رباط: دار الغرب الاسلامی. چاپ‌پنجم، 1993م.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. «پاسخ به شبهات پیرامون ارتداد». سایت آیت‌الله محمد لنکرانی. http://www.lankarani.com. 1390.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. کنز العرفان فی فقه القرآن. تهران: مرتضوی. ۱۳۶۹.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1424ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1389ق.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1409ق.

فصیحی، امان‌الله. «معضلات دنیای مدرن از نظر ماکس وبر»، نشریۀ معرفت فرهنگی اجتماعی. ش6، بهار1390، 153تا172.

 

فلاحی‌فرد، مهرداد، مسعود بهرامیان. «بررسی سیر تحولات منصب قاضی از عصر جاهلیت تا سال چهلم»، خردادنامه. ش13، پاییز و زمستان1393، 45تا64.

فنایی، ابوالقاسم. اخلاق دین‌شناسی. تهران: معاصر. 1392.

فنایی، ابوالقاسم. دین در ترازوی اخلاق. تهران: صراط. چاپ‌اول، 1384.

فوزی، ابراهیم. احکام الاُسرة فی الجاهلیة و الإسلام. بیروت: دار الکلمة. چاپ‌سوم، 1983م.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب. القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1415ق.

فیض کاشانی، محسن. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‏تا.

کدیور، محسن. حق‌الناس: اسلام و حقوق بشر. تهران: کویر. 1386.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

گلباغی ماسوله، سیدعلی جبار، حسین ناصری‌مقدم. «رجم در ترازو؛ درنگی در نظریۀ نفی مشروعیت رجم ثبوتا و اثباتاً»، فقه و اصول. ش98. پاییز1393، 183تا200.

گلپایگانى، محمدرضا. الدر المنضود فی احکام الحدود. قم: دار القرآن الکریم. چاپ‌اول، 1412ق.

مجتهد شبستری، محمد. «سه گونه دانش در سه قلمرو»، مجلۀ نقد و نظر. دورۀ2. ش5، 1374، 296تا300.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. النهایة و نکتها. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1412ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تهران: استقلال. چاپ‌دوم، 1409ق.

مرداک، آیریس. مقدمۀ سیطرۀ خیر. ترجمۀ شیرین طالقانی. تهران: شور. چاپ‌اول، 1387.

مطهری، مرتضی. اسلام و مقتضیات زمان. بی‌جا: کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت. بی‏تا.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‏تا.

مقدس نجفی، محمدهادی، محمدرضا گلپایگانی. تقریرات الحدود و القصاص. نرم‌افزار کتابخانه اهل بیت(ع).

مقری، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: دار الهجرة. چاپ‌اول، 1405ق.

ملکیان، مصطفی. معنویت گوهر ادیان؛ سنت و سکولاریسم. تهران: صراط. 1381.

موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم. فقه الحدود و التعزیرات. قم: دانشگاه مفید. چاپ‌دوم، 1427ق.

مهریزی، مهدی. «عدالت به مثابۀ قاعدۀ فقهی»، نقد و نظر. ش10 و 11، بهار و تابستان1376، 184تا197.

میرخلیلی، سیدمحمود. «خشونت و مجازات»، کتاب نقد. ش14و15، بهار و تابستان1379، 124تا153.

میرزای قمی، ابوالقاسم. جامع الشتات فی اجوبة السئوالات. تهران: کیهان. ۱۳۷۱.

ناصری مقدم، حسین، عباسعلی سلطانی. کرامت انسانی و فقه؛ پیش‏نیازها. ظرفیت‏ها و چالش‏ها. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، پژوهشکدۀ مطالعات اسلامی در علوم انسانی. چاپ‌اول، 1399.

نجف‌آبادی، هادی، سیدمحمدرضا آیتی. «تبدیل و جایگزینی مجازات‏های اسلامی (حدود و تعزیرات) متناسب با مقتضیات زمان»، پژوهش‏های فقه و حقوق اسلامی. س13، ش46، زمستان1395، 89تا112.

نصیری، علی. «حق آزادی عقیده و نقد شبهۀ تنافی حکم ارتداد با آن»، نشریۀ سیاست متعالیه. دورۀ4، ش12، 1395، 83تا100.

نوبهار، رحیم. «اهداف مجازات‏ها در جرایم جنسی مستوجب حد در حقوق کیفری اسلام»، نامۀ مفید. ش23، پاییز1379، 133تا162.

نوبهار، رحیم. «به سوی مجازات‏های هرچه انسانی‏تر». مجموعه مقالات همایش بین المللی حقوق بشر و گفت‏وگوی تمدن‏ها. قم: دانشگاه مفید. 1380.

وبر، ماکس. روش‏شناسی علوم اجتماعی. ترجمۀ حسن چاوشیان. تهران: مرکز. 1382.

ولایی، عیسی. ارتداد در اسلام. تهران: نی. چاپ‌اول، 1380.

یزدیان جعفری، جعفر. «تأملی بر نظام هزینه-فایده در حقوق کیفری»، فقه و حقوق. س5، ش20، بهار1388، 121تا136.