مالیه و وضع مالی ایران در دوره صدارت میرزا حسین‌خان سپهسالار(1290-1288ق / 1871-1873 م)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 9-45   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.83918.1246

نویسنده

سید مصطفی حسینی^*

دانش آموخته دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران

چکیده

میرزا حسین­خان سپهسالار در حالی به منصب صدارت رسید که اوضاع اقتصادی و مالی کشور، بحرانی و دولت در آستانه ورشکستگی قرار داشت. او برای بهبودی اوضاع اقتصادی و سامان­دهی امور مالی کشور اصلاحاتی به عمل آورد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به سنجش توفیق یا عدم توفیق برنامه­ها و اصلاحات مالی سپهسالار به کمک اسناد مالی و تأثیر آن­ها بر جمع و خرج کشور خواهد پرداخت. یافته­های پژوهش نشان می­دهد میرزا حسین­خان با تقویت قدرت مرکزی، وضع قوانین و تشدید کنترل و نظارت­ بر حکام و کارگزاران دیوانی، امور اداری و مالی را به سامان آورد. همچنین اصلاحات و سیاست مالیِ انقباضی وی برای تأمین منابع مالی لازم جهت توسعۀ زیر بنایی و اجرای طرح­های بزرگ اقتصادی، با موفقیت همراه شد. بنابر اسناد مالی، دولت در پایان سال دوم صدارت میرزا حسین­خان – 1289-1290 ق- ضمن وصول مطالبات، پرداخت بدهی و بروات معوق خزانه و ایجاد توازن بین جمع و خرج، درآمد مازاد قابل­توجه­ای  داشت که مبالغی از آن در خزانه پس انداز شد.

کلیدواژه‌ها

قاجاریه؛ توسعه؛ میرزا حسین‌خان سپهسالار؛ اصلاحات مالی؛ درآمد و هزینه دولت

مراجع

اسناد آرشیوی

آستان: سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس

جمع و خرج باقی کتابچه وجوه مخصوص، شمارۀ ثبت 125201.

صورت تفاوت عمل مملکت فارس بابت سنه ماضیه با هذه سنه تخاقوی­ئیل، شمارۀ ثبت 122376.

صورت جمع و خرج مالیات و متوجهات هذه السنه پیچی­ئیل خیریت دلیل مملکت آذربایجان ابواب­جمعی مظفرالدین میرزا، شمارۀ ثبت 125137.

صورت جمع و خرج کل ممالک محروسه از بابت هذه السنه ایت­ئیل 1291 ق، شمارۀ ثبت 122510.

صورت جمع و خرج کل ممالک محروسه ایران مطابق سنه یونت ئیل 1275 ق، شمارۀ ثبت 125009.

 صورت جمع و خرج آقا محمد حسن صندوقدار از بابت گمرگخانه­های واقع در ایران، شمارۀ ثبت 122077.

صورت جمع و خرج هذه السنه پیچی­ئیل مملکت خراسان داد و ستدی نواب شاهزاده حسام السلطنه، شمارۀ ثبت 92761.

دا. تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران

صورت کتابچه دستورالعمل هذه السنه قوی­ئیل مملکت فارس، شمارۀ ثبت 10443.

کتابچه صورت دوساله پیچی‌ئیل و تخاقوی‌ئیل خزانه عامره ابواب جمعی دوستعلی خان معیر الممالک، شمارۀ ثبت 8902.

کتابچه جمع و خرج وجوه مخصوص از بابت سنه ماضیه قوی­ئیل و پیچی­ئیل ابواب­جمعی امیرالامراء العظام معیرالممالک، شمارۀ ثبت 8900.

س. ا. م: سازمان اسناد ملی ایران

اخ‍ت‍لاف‌ م‍س‍ت‍وف‍ی‌ ال‍م‍م‍ال‍ک‌ ب‍ا س‍پ‍ه‍س‍الار در ام‍وراداری‌ وم‍ال‍ی‌ و ب‍رق‍راری‌ م‍س‍ت‍م‍ری‍ات‌، شناسه سند 5975/295.

اخ‍ت‍لاف‌ م‍س‍ت‍وف‍ی‌ ال‍م‍م‍ال‍ک‌ ب‍ا س‍پ‍ه‍س‍الار درام‍وراداری‌ وم‍ال‍ی‌ و ب‍رق‍راری‌ م‍س‍ت‍م‍ری‍ات‌، شناسه سند 5990/295.

خلاصه جمع و خرج باقی دستورالعمل­های  هذه السنه پیچی ئیل از بابت جنسی از بابت دارالخلافه، آذربایجان و سایر ولایات، شناسه سند 2965/295.

 خلاصه جمع و خرج باقی دستورالعمل­های  هذه السنه پیچی ئیل از بابت نقدی، شناسه سند 2968/295.

رونوشت فرمان واگذاری قریه­های حصار امیر و خاتون آباد از املاک خالصه ورامین به غلامعلی همایون، شناسه سند 1559/295.

مجلس: سازمان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

صورت جمع و خرج خزانه عامره ابواب جمعی معیرالممالک بابت دو ساله تخاقوی­ئیل و ایت­ئیل، شمارۀ ثبت 5232.

صورت جمع و خرج خزانه عامره ابواب­جمعی جناب معیرالممالک بابت توشقان­ئیل، لوی­ئیل، ئیلان­ئیل و یونت­ئیل، شمارۀ ثبت 5234.

کتابچه جمع و خرج خزانه عامره ابواب جمعی معیرالممالک از بابت دو ساله قوی­ئیل و پیچی­ئیل، شمارۀ ثبت 5231.

کتابچه دستورالعمل مالیات هذه السنه قوی­ئیل مملکت آذربایجان ابواب­جمعی کارگزاران نواب اشرف والا مظفرالدین میرزا ولیعهد دولت جاوید مهد حکمران صاحب اختیار آذربایجان، شمارۀ ثبت ۸۳۷۶.

کتابچه دستورالعمل هذه السنه تخاقوی­ئیل خیریت دلیل مملکت آذربایجان ابواب­جمعی نواب مستطاب اشرف ارفع امجد والا مظفرالدین میرزا ولیعهد دولت جاوید مهد، شمارۀ ثبت 8475.

اسناد منتشر شده

الف- داخلی:

تیموری، ابراهیم. عصر بی خبری. تهران: اقبال، 1332.

حسیبی، رباب. «قحطی و گرانی در سال 1287-1288 قمری». گنجینه اسناد، ش. 7 و 8 (پاییز و زمستان 1371): 63-47.

روستایی، محسن. فرامین و مکتوبات دیوانی حکومتی ناصرالدین شاه قاجار و میرزا محمد خان قوام الدوله و سایر رجال تاریخی در رویارویی با واقعه هرات، جنگ مرو و حوادث سیستان. تهران: ندای تاریخ، ۱۳۹۷.

سعیدی، حوریه. شاه و جناب آقا: مکاتبات ناصرالدین شاه و میرزا یوسف مستوفی الممالک. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۸.

صفایی، ابراهیم. مدارک تاریخی. تهران: چاپخانه شرق، 1355.

صفایی، ابراهیم. یکصد سند تاریخی. تهران: چاپخانه شرق، 1352.

عباسی، محمد رضا. حکومت سایه­ها اسناد محرمانه و سیاسی میرزا حسین­خان سپهسالار. تهران: سازمان اسناد ملی، ۱۳۷۲.

ب- خارجی

Dickson,W. j, Report by mr. Dicson to the Trades of Persia. Mr. Dicson to M. Alison, Tehran, February 21. 1872.

روزنامه­ها:

الف- داخلی

ایران

روزنامهٔ دولت عَلیّه ایران

وقایع الاتفاقیه

ب- خارجی

The Times

کتاب­ها، مقالات و رساله­ها

الف-فارسی

آدمیت، فریدون. اندیشه ترقی و حکومت قانون  عصر سپهسالار. تهران: خوارزمی، 1356.

آدمیت، فردیدونو هما ناطق. افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی منتشر نشده در دوره قاجار. تهران: آگاه، 1356.

اعتماد السلطنه، محمد حسن. تاریخ منتظم ناصری. به­تصحیح محمد اسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب، 1367.

اعتماد السلطنه، محمد حسن. صدر التواریخ یا تاریخ صدور قاجار. به­تصحیح و تحشیه محمد مشیری. تهران: روزبهان، 1357.

اعتماد السلطنه، محمد حسن. مرآت البلدان. به­کوشش و تصحیح عبدالحسین نوائی و میر­هاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۷.

افضل الملک، غلام­حسین. افضل التواریخ. به­کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: تاریخ ایران، ۱۳۶۱.

امانت، عباس. قبله عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳). ترجمۀ حسن کامشاد. تهران: کارنامه، ۱۳۸۳.

امین الدوله. خاطرات سیاسی امین الدوله. به­کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: امیرکبیر، 1370.

بدایع نگار تهرانی، محمد ابراهیم. «چند رساله اقتصادی و اجتماعی محمد ابراهیم بدایع نگار تهرانی». به­کوشش مهبانو علیزاده. پیام بهارستان، ویژه نامه مالیه، ش.2(1392): 255-283.

بروگش، ه. سفری به دربار سلطان صاحبقران. ترجمۀ مهندس کردبچه. تهران: اطلاعات، 1367.

حسینی، سید مصطفی. علل تحولات اجتماعی و اقتصادی شاهرود در دوره قاجاریه. دانشگاه تهران، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، 1387.

حسینی، سید مصطفی. تأثیر اصلاحات مالی بر جمع و خرج در عصر ناصری (با تکیه بر اسناد دیوانی). رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران، 1399.

خان ملک ساسانی، احمد. سیاستگران دوره قاجار. تهران: انتشارت بابک، 1338.

خورموجی، محمد جعفر. تاریخ قاجار یا حقایق الاخبار ناصری. به­کوشش سید حسین خدیوجم. تهران: نشر نی، 1363.

دبیر­الملک فراهانی، میرزا محمد حسین­خان. رساله سیاسی، منتشر شده در افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی منتشر نشده در دوره قاجار. تهران: آگاه، 1356.

سیف، احمد. اقتصاد ایران در قرن نوزدهم. تهران: نشر چشمه، 1373.

فرهاد معتمد، محمود. تاریخ سیاسی دوره صدارت میرزا حسین­خان مشیر­الدوله سپهسالار اعظم. تهران: شرکت نسبی علی اکبر علمی و شرکا، 1325.

کاظم بیکی، محمد علی. روابط اقتصادی ایران و روسیه از آغاز تا سقوط قاجاریه. تهران: مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی، 1396.

مارتین، و. دوران قاجار چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم. ترجمۀ افسانه منفرد. تهران: کتاب آمه، 1389.

مجدالدوله، میرزا محمد­خان. رساله مجدیه. به­تصحیح سعید نفیسی. تهران: چاپخانه بانک ملی، ۱۳۲۱.

مستوفی، عبدالله. شرح حال زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. تهران: زوار، 1388.

ممتحن­الدوله، میرزا مهدی­خان. خاطرات ممتحن الدوله. به­کوشش حسینقلی خان شقاقی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۳.

ناطق، هما. مصیبت وبا و بلای حکومت. تهران: گستره، ۱۳۵۸.

نظام­السلطنه مافی، حسین­قلی. خاطرات و اسناد حسین­قلی­خان نظام­السلطنه مافی. به­کوشش معصومه مافی و دیگران. تهران: تاریخ ایران، 1362.

ب- انگلیسی

Eastwick, E. b, Journal of A Diplomate,s Three Year,s, Residence in Persia, 2 vols., London,Smith, Elder And Co, 1864.

Floor, W, A Fiscal History of Iran Safavid and Qajar Pereiods 1500-1925, New York, Bibliotheca Persica Press, 1998.

Mounsey, F. R. G. s, Journey Through The Caucasus And The Iterior Of Persia, London, Smith, Elder & Co, 1872.

Nashat, G, The Beginnings Of Modernizing Reform In Iran 1870-1880, A Dissertation Submitted To The Faculty Of The Division Of The Social Sciences In Candidacy For The Degree Of Doctor Of Philosophy, Chicago, Illinois December, 1973.

Sheikholeslami, A. R, The Central Structure Of Authority In Iran 1871-1896, University of California , Los Angeles, Ph .D, Political Science, general, 1975.