واکاوی دیدگاه آصف محسنی دربارۀ قاعدۀ تصحیح اسناد ضعیف «تهذیبین» با اسناد صحیح «الفهرست»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 287-315   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.83199.1578

نویسندگان

سعیده محسنی¹؛ محمدحسن رستمی^{* 2}؛ حسن نقی زاده³

¹دانش‌آموختهٔ دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

تصرف و تعویض و تصحیح سندی، ازجمله روش‌های مقبول در راستای ترمیم اسناد ضعیف روایات به شمار می‌روند. از مهم‌ترین زمینه‌های اجرای روش مذکور، تصحیح اسناد ضعیف «مشیخة التهذیبین» با اسناد معتبر «الفهرست» است که بسیاری از رجال‌پژوهان با بهره‌گیری از آن بر شمار اسناد و طرق معتبر «المشیخه» افزوده‌اند؛ هرچند در نحوۀ به‌کارگیری این قاعده و فرایند آن تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. آنچه در تصحیح اسناد ضعیف «المشیخه» مبنای اکثر رجال‌پژوهان قرار گرفته، واگذاری برخی طرق به الفهرست ازسوی شیخ طوسی است.
آصف محسنی، از رجال‌پژوهان معاصری است که تصحیح سندی را با ارائۀ شواهدی از خود الفهرست دشوار دانسته و از اِعمال چنین روشی در تصحیح اسناد فاصله می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل وی، استفادۀ فراوان شیخ طوسی از عبارت «اخبرنا» در الفهرست است که به نظر وی، مفادی فراتر از آگاهی از «اسامی» کتاب‌ها و اصل‌ها به‌دنبال نداشته و بر دیگر روش‌های تحمل (روایت و کتاب) چون سماع، قرائت و... دلالتی ندارد. آصف محسنی برخی از دلایل استبعادی را نیز در رد تصحیح مذکور مطرح کرده است که نسبت به دیگر دلایل وی از پشتوانۀ محکم نظری برخوردار نیست.

کلیدواژه‌ها

تصحیح سندی؛ المشیخة التهذیب؛ طریق معتبر؛ الفهرست؛ آصف محسنی

مراجع

اردبیلی، محمد بن علی. جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد. ج1، چ 1، بیروت: دارالاضواء، 1403 ق.

---. مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. ج5، چ 1، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1403 ق.

اعرجی کاظمی، محسن بن حسن. عده الرجال، محقق: موسسه الهدایه لاحیاء التراث. ج2، چ 1، قم: اسماعیلیان، 1415ق.

بحر العلوم، سید محمد مهدی بن مرتضی. الفواید الرجالیه، محقق: محمد صادق بحر العلوم. ج2، چ1، تهران: مکتبه الصادق­^(ع)، 1363.

تفرشى، مصطفى بن حسین. نقد الرجال، محقق: موسسه آل البیت علیهم السلام الاحیاء التراث. ج5، چ 1، قم: موسسه آل البیت^{(علیهم السلام)} لإحیاء التراث، 1377­.

تهرانی، محمد حسن. الذریعه الی تصانیف الشیعه. ج 5، چ 1، قم: اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه تهران‌، 1408ق.

جلالی، مهدی و رحیمه شمشیری. «مزایای فهرست نجاشی بر فهرست و رجال شیخ طوسی و بررسی نسبت و اختلاف آن­ها با یکدیگر». دو فصلنامه علوم قرآن و حدیث. س41، ش 83،  1388، صص 101 تا 120.

---. «بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب فهرست». مطالعات اسلامی علوم قرآن و حدیث. س40، ش 81، 1387، صص 135 تا 164.   

حایری، سید کاظم. مباحث الاصول تقریرات خارج سید باقر صدر. ج3، چ 1، قم: دارالبشیر، 1385ش.

عاملی، حسن بن زین الدین. مصحح: علی اکبر غفاری. منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان. ج1، چ 1، قم: جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم موسسه النشر الاسلامی، 1362.

خطیب، محمدعجاج. اصول الحدیث علومه و مصطلحه. ج1، چ 1، بیروت: دارالفکر، 1426ق.

خویی، ابوالقاسم‏. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. ج1، چ 5، بی­جا: بی نا، 1413­ق.

پاکتچی، احمد. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی. مقاله «تحمل حدیث». 1398، چ 1، ج14، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1367، ص5810.

ربانی، محمد حسن. سبک شناسی دانش رجال حدیث. چ 1، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار^{(علیهم السلام)}، 1385.

سبحانی تبریزی، جعفر. کلیات فی علم الرجال. چ 2، قم: حوزه علمیه قم- مرکز مدیریت، 1410ق.

سیستانی، محمد رضا. قبسات من علم الرجال. ج 2، چ 2، بیروت: دارالمورخ العربی، 1438ق.

شبیری، سید جواد. درس خارج فقه. مدرسه فقاهت.

https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/shobeiry_mohammad/feqh/98/980903/

شوشتری، محمد تقی. قاموس الرجال. ج1، چ 2، قم: جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم- موسسه النشر الاسلامی، 1410 ق.

شهیدی، محمد تقی. درس خارج فقه.  1401، مدرسه فقاهت.

https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/shahidi/feqh/1401/14011209

طریحی، فخرالدین. تحقیق: محمد کاظم طریحی. جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال. تهران: کتابفروشی جعفری تبریزی، بی­تا.

طوسی، محمد بن حسن. محقق: عبدالعزیز طباطبایی. فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول‏. چ 1، قم: مکتبه المحقق الطباطبایی، 1420 ق.

___ . تهذیب الأحکام. ج10، چ 4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365.

___. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. ج 4، چ 4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1363.

علی نژاد، ابوطالب. «آشنایی با طریق شیخ طوسی و نقش کاربردی آن». حدیث حوزه. ش 2، 1390، صص 7 تا 31.

قاسمی، محمد جلال الدین، قواعد التحدیث من متون مصطلح الحدیث، ج1، چ 1، بیروت:چاپ محمد بهجه بیطار، 1407.

کلباسی، محمد بن محمد ابراهیم. مصحح: محمد حسین درایتی،  الرسایل الرجالیه. ج2، چ 1، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1422ق.

محسنی، محمدآصف. بحوث فی علم الرجال. چ 5، قم: مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر، 1389.

مروی، محمد حسین و محمد غفوری نژاد. «سیمای مکتب کلامی بغداد بر اساس داده­های نجاشی و طوسی». پژوهش­نامه کلام. س7، ش14، 1400، صص 213 تا 240.

نجاشی، احمد بن على‏. محقق: موسی شبیری زنجانی. رجال النجاشی. چ 6، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، 1365.

نوری، حسین بن محمد تقی. محقق: موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. مستدرک الوسایل. ج24، چ 1، بیروت: موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1429ق.

نیل­ساز، نصرت و ابوالفضل رجایی­فرد.«سیر تاریخ نگاری شیعه در پنج قرن نخست بر اساس دو فهرست شیخ طوسی و نجاشی». معرفت. س27، ش 251، 1397،صص 25 تا40.