استعدادشناسی سرزمین، هویت زیستی و بوم‏‌شناسی سیلاب (مطالعه موردی: طرح چند نهادی کوثر در اکوسیستم جفت شده به آب‏‌های زیرزمینی)

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 2، دوره 10، شماره 3 - شماره پیاپی 29، آذر 1402، صفحه 1-12   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v10i3.2309-1271

نویسنده

محمود مهام^*

استادیار پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. تهران. ایران

چکیده

حکمرانی سیل یکی از زیرشاخه‌‏های اصلی آمایش سرزمین در اکوسیستم جفت شده به آب‏‌های زیرزمینی است. درک اجتماعی پدیده‌‏های طبیعی، متغیری مهم در برنامه‏‌ریزی و سیاست‏گذاری می‌باشد. تغییرات سرزمینی در طول زمان، میراث زیستی-زمینی را برای جوامع می‏‌سازند. دیرینگی ویژگی سیلابی بودن در فلات پهناور و ناهموار ایران، ذخایر آبی و در نتیجه خدمات اکوسیستمی خاصی را پدید آورد. شکل، ساختار و عملکرد مجتمع‌‏های زیستی شهری و روستایی و عشایری در پیوند با یکدیگر بودند. برای فهم این پیوندها توجه به ویژگی‏‌های زیستی ازجمله برخورداری از همبست طبیعی کوه و دشت، مخروط افکنه‌‏ها و دشت‌‏های سیلابی، ضروری است. با شروع نوسازی و تغییر در الگوی تحلیل ویژگی‏‌های زیستی و سرزمینی، هویت زیستی دوره پیشانوسازی دستخوش تغییرات بنیادین شد. نقد و نفی برنامه‌‏های نوسازی در آبادانی کشور و وقوع انقلاب اسلامی در ایران، مساله چگونگی مداخله در سرزمین را فرا روی نهاد جهاد سازندگی قرار داد. طرح پژوهشی-اجرایی کوثر که یک الگوی مداخله در سرزمین و زیست‏‌بوم‏‌شناسی سیل بر پایه جفت‏‌شدگی سرزمین با آب‌‏های زیرزمینی است، توانست تجارب پیوسته و طولانی مدتی را در سه لایه دانشی-نهادی-سیاستی با یاریگری چندسویه (اجتماعی-اکولوژیک) و شناسایی سیل به مانند ویژگی زیستی و سرزمینی غیر قابل جایگزین برای زیست مانا پدید آورد. از منظری دیگر، شیوه مداخله جدیدی در زیست‏بوم شناسی سیل تجربه شد که در آن، فرابخشی نگری و رویکرد بیوفیزیکی-اجتماعی جایگزین بخشی‏نگری و رویکرد فیزیکی شد. آینده‌‏نگری حکمرانی سیل در گرو بازاندیشی تجارب بیوفیزیکی-اجتماعی (آمایش سرزمینی) است.

کلیدواژه‌ها

زمین-آب؛ بوم‏شناسی سیل؛ مخروط افکنه؛ کوهستان؛ طرح کوثر

مراجع

اکونومیست. (1374). سیل در قلب اروپا. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو، 3(3)، 98-99.
امیرشاه کرمی، سید عبدالعظیم. (1395). گفت‏‏گوی نویسنده با دکتر سید عبدالعظیم امیرشاه کرمی. 17/3/1395.
بی‏نام. (1372). اولویت‏های پژوهشی در زمینه منابع جدید آب. آب و توسعه، فصلنامه امور آب – وزارت نیرو، 1(2)، 45-46.
بی‏نام. (1373). نخستین کنفرانس ملی منابع آب زیرزمینی در کرمان. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو، 2(2): 95-96.
باندیوپادهیای، جایانتا. (1396). آب، بوم‏ سازگان‏‌ها و جامعه: تلاقی رشته‌‏ها. مترجم ویدا نوشین‌‏فر. پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. چاپ اول. تهران، ایران.
بزرگ‏‌زاده، مصطفی. (1372). خطر سیل و شیوه‏‌های مقابله با آن. آب و توسعه، فصلنامه امور آب – وزارت نیرو، 1(1)، 26-33.
پاریزی، اسماعیل، و سیدحسینی، موسی. (1401). تحلیل فراوانی سیلاب 100 ساله در حوضه های آبریز ایران و بررسی عوامل تاثیرگذار بر آن. جغرافیا و برنامه‌‏ریزی محیطی، 33(2)، 19-38.doi :10.22108/GEP.2022.130040.1450
پوستل، سندرا. (1382). آخرین آبادی. مترجم: امیر عباس صدیقی و مسعود سلطانی. نشر نی. چاپ اول. تهران، ایران.
جباری، آناهیتا، و حسین‌پور، باقر. (1399). مروری بر مطالعات هیدرولوژی اجتماعی. تحقیقات منابع آب ایران، 16(3)، 222-244. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17352347.1399.16.3.16.4
حکیمی لاریجانی، پرویز. (1372). وضعیت منابع آب کشور طی پنج سال اخیر. آب و توسعه، فصلنامه امور آب – وزارت نیرو، 1(1)، 67-60.
خلخالی، غلامعلی. (1374). منابع آب و استفاده از آن در ژاپن. آب و توسعه، فصلنامه امور آب – وزارت نیرو، 3(2)، 15-29.
رئیسی اردکانی، عزت‏الله، و پرهمت، جهانگیر.( 1374). بررسی ذوب برف در ارتفاعات زاگرس ایران. آب و توسعه، فصلنامه امور آب – وزارت نیرو، 3(2)، 38-48.
رجایی، عبدالحمید. (1373). کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط. قومس. چاپ اول. تهران، ایران.
زارع فیض‏آبادی، احمد، و کوچکی، عوض. (1378). برررسی روند تغییرات طرح‌‏های تحقیقاتی در زمینه کشاورزی پایدار. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 17، 161-178.
شفقی، سیروس، و مدنی، حسن. (1363). زمین‌‏شناسی عمومی. پلی تکنیک تهران. چاپ اول. تهران، ایران.
عباس‏نژاد، احمد. (1402). موقعیت زمین‌‎‏ریخت شناسی شهرهای ایران و برخی از محدودیت‏‌ها و مزایای ناشی از آن. فصلنامه علوم زمین، 22 (2)، 205-222. doi: 10.22071/GSJ.2022.359402.2028
غضبان، فریدون. (1381). زمین‌‏شناسی زیست‌محیطی. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ اول. تهران، ایران.
فرزاد، هومان. (1362). در جستجوی منابع ناشناخته آب و انرژی در ایران. سازمان پژوهش‏‌های علمی و صنعتی ایران. چاپ اول. تهران. ایران.
قبادیان، عطاءالله. (1369). سیمای طبیعی فلات ایران. دانشگاه شهید باهنر کرمان. چاپ اول. کرمان، ایران.
کوثر، سید آهنگ. (1374). مقدمه‏ای بر مهار سیلاب‌‏ها و بهره‌‏وری بهینه از آن‏ها: آبیاری سیلابی، تغذیه مصنوعی، بندهای کوتاه خاکی. موسسه تحقیقات جنگل‏‌ها و مراتع، وزارت جهاد سازندگی. چاپ اول. تهران، ایران.
کوثر، سیده شباهنگ، رئیسی اردکانی، عبدالله، حاتمی، احمد، بذرافکن، محمود، آل حسین، سید اصغر، کاظمی، درنا، و کوثر، سید آهنگ. (1398). سیل نفرین نیست، بخششی است در جام‌ه‏ای ناشناخت. انتشارات نوید شیراز. چاپ اول. تهران، ایران.
کوثر، سید. آهنگ . (1399). وبینار ملی دانش بومی آبخوان داری در کشور، مدیریت پایدار سرزمین، 18/09/1399.
لاکس، پیتر.( 1374). مدیریت منابع آب و توسعه پایدار(بخش دوم). آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو، (4)، 6-16.
لیستر، رزماری، و برد بروک. آدریان. (1395). حقوق انرژی و محیط‌زیست. مترجم: آرامش شهبازی. دانشگاه علامه طباطبایی. چاپ اول. تهران، ایران.
محمودیان، بهنام. (1374). شناخت عوامل موثر در جریان‏‌های واریزه‏ای به‏‏ منظور مهار آن‏ها (مطالعه موردی: مسیل گلاب‏دره تهران. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو 3 (4)، 63-72.
مقصودی، بیژن، فاضلی نشلی، حسن، قاسم، عزیزی، گیلمور، گوین، و اشمیت، آرمین. (1391). نقش مخروط افکنه‌‏ها در توزیع سکونتگاه‌‏های انسانی پیش از تاریخ از دیدگاه باستان‏‌شناسی (مطالعه موردی: مخروط افکنه جاجرود و حاجی عرب). پژوهش‏‌های جغرافیای طبیعی، 44(4)، 1-22. doi : 10.22059/JPHGR.2012.30239
معیری، مسعود، انتظاری، مژگان. (1387). سیلاب و مروری بر سیلاب‌‏های استان اصفهان. مطالعات برنامه‌‏ریزی سکونت گاه‏های انسانی (چشم‌‏انداز جغرافیایی)، 3(6)، 110-124.
میرابوالقاسمی، هادی. (1377). اثرات احداث سد بر تعادل طبیعی رودخانه‏‌ها و برخی از جنبه‏‌های زیست‌‏محیطی آن. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو 6(1)، 41-50.
ناسوتی، محمد. (1373). نگاهی گذرا به منابع آب جهان و سهم ایران از آن. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو، 2(2): 85-90.
نیکنامی، کمال‏الدین. (1383). سنجش تاثیر تغییر بافت بهره‏‌وری از زمین در یکپارچگی زمین سیماهای طبیعی و باستان‏‌شناختی. مجله محیط‏‏‌شناسی، 30(35)، 51-60. doi : 20.1001.1.10258620.1383.30.35.3.8
هاو، جارلز. (1377). موانع کاربرد تحلیل‌‏های علوم اجتماعی در تصمیم‌‏گیری‏‌های امور آب. آب و توسعه، فصلنامه امور آب- وزارت نیرو، 6(1): 28-36.
هیگینز، کاترین، و بییر، آن.آر. (1381). برنامه‌‏ریزی محیطی برای توسعه زمین (راهنمایی برای برنامه‏‌ریزی و طراحی محلی پایدار). مترجمان: سید حسین بحرینی و کیوان کریمی. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم. تهران، ایران.
یاوری، احمدرضا، زبردست، لعبت، و هاشمی، سید محمود. (1396). شناخت استعداد سرزمین در فلات ایران. انتشارات آوای قلم. چاپ اول. تهران، ایران.
یاوری، احمدرضا، و طیب‏زاده، نگار. (1396). سنجش و ارزیابی در برنامه‌‏ریزی استفاده از سرزمین. انتشارات آوای قلم. چاپ اول. تهران، ایران.
Huggins, X. Gleeson, T. Castilla-Rho, JC. Holley, C. Re, V., & Famiglietti, J. (2022). Groundwater in complex adaptive social-ecological systems. review in Groundwater. https://www.researchgate.net/publication, 1-56,  doi: 10.31223/X5F93P
Jakeman, A. Barreteau, O. Hunt, R. Rinaudo, J., & Ross, A. (2016). Integrated Groundwater Management Concepts, Approaches and Challenges. Springer Nature. Switzerland. doi: 10.1007/978-3-319-23576-9
Kiedrzyńska, E. Kiedrzyński, M., & Zalewski, M. (2015). Sustainable floodplain management for flood prevention and water quality improvement. Natural Hazards. 76, 955–977. doi: org/10.1007/s11069-014-1529-1
Vallecillo, S. Kakoulaki, G. La Notte, A. Feyen, L. Dottori, F., & Joachim M. (2020). Accounting for changes in flood control delivered by ecosystems at the EU level, Ecosystem Services, 44 (101142), 1-16. doi: org/10.1016/j.ecoser.2020.101142
Zipper, S C. Jaramillo, F. E, L W. Cornell, S E. Gleeson, T. Porkka, M. Häyhä, T. Crépin,A S. Fetzer, I. Gerten, D. Hoff, H. Matthews, N. Ricaurte-Villota, C. Kummu, M. Wada, Y., & Gordon, L . (2020). Integrating the water planetary boundary with water management from local to global scales. Earth's Future, 8(2), 1-23. doi: 10.1029/2019EF001377