نقدی بر پژوهش‌های آماری در قرآن کریم بر پایۀ ویژگی‌های رسم‌المصحف

علوم قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 177-207   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.71055.1132

نویسندگان

اعظم صادقی نیا^{* 1}؛ سیدکاظم طباطبایی پور²

¹دانش آموخته دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تنی چند از قرآن‌پژوهان، به‌ویژه در عصر حاضر به پژوهش آماری در قرآن کریم پرداخته‌اند و هدف آن‌ها عمدتاً اثبات اعجاز قرآن کریم از راه تحلیل‌های عددی و آماری است. اما یکی از دغدغه‌های قرآن‌پژوهان همواره این است که تا چه اندازه می‌توان به نتایج این پژوهش‌ها اعتماد کرد و بدان استناد جست؟
در پی سنجش درستی نتایج چنین بررسی‌هایی، به بررسی اجمالی رسم‌الخط عربی عموماً و رسم‌المصحف خصوصاً پرداخته‌ایم. نتیجۀ بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهد که پژوهشگران عددی و آماری به‌سبب ناآشنایی با مسئلۀ خط و کتابت و تاریخ نگارش مصاحف، خط مصاحف متداول را حقیقتی ثابت و تغییرناپذیر تلقی کرده‌اند، درحالی‌که در نوشتن بسیاری از کلمات و حروف در عربی و به‌ویژه در مصاحف، دستوری یکسان و مورد اتفاق همگان در اختیار نداریم، چندان که با نوشتن یک حرف یا یک کلمه یا یک جمله به دو یا چند شکل، از تحلیل‌های آماری نتایج متفاوتی حاصل می‌شود.
این بررسی‌ها به‌روشنی نشان می‌دهد که نتایج بسیاری از این پژوهش‌ها -البته نه همۀ آن‌ها- اطمینان‌بخش نیست و به درنگ و تأمل بیشتر نیاز دارد.

کلیدواژه‌ها

پژوهش‌های آماری دربارۀ قرآن کریم؛ اعجاز عددی قرآن؛ رسم‌الخط عربی؛ رسم‌المصحف؛ عدد١٩؛ عدد٧

مراجع

قرآن کریم. به‌خط مصطفی نظیف. مانیا: دفتر اقتصادیات الشرق. چاپ‌دوم، 1969تا1970م.

قرآن کریم. مصحف المدینة النبویّة. عربستان: مجمع الملک فهد. 1405ق.

قرآن کریم. به‌خط احمد نیریزی. تهران: اسماعیلیان. چاپ بیست‌ویکم، 1382.

قرآن مجید. تاج کمپنی لمید-قرآن منزل. لاهور کراچی: دهاکه، شیخ عنایت‌الله ایندکو. بی‌تا.

قرآن کریم. به‌خط طاهر خوشنویس. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

قرآن کریم. چاپ قرآن قاهره. بازنشر نسخه از کتابخانۀ ایالتی برلین. چاپ‌اول، 1924م.

ابن‌ابی‌داود، عبدالله‌بن‌سلیمان. المصاحف. مصحح: آرتورجفری. E. J. Brill: Leiden، چاپ‌اول، 1937.

ابن‌جزری، محمدبن‌محمد. النشر فی القرائات العشر. تصحیح: علی محمد الضباع. بیروت: دار الکتب العلمیة. بی‌تا.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الفکر. 1403ق.

ارکاتی، محمدغوث. نثر المرجان فی رسم نظم القرآن. حیدرآباد دکن: شمس الإسلام. بی‌تا.

باقلانی، محمدبن‌طیب. الإنتصار للقرآن. تحقیق: قضاة محمد عصام. بیروت: دار الفتح. 1422ق.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. قم: دار التفسیر. 1375.

بخیت، عبدالباسط محمود. اشارات قرآنیة للعلوم الریاضیة و الإعجاز الحسابی. مراجعة و تقدیم: زغلول راغب النجار. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب. ۲۰۰۶م.

بیضون، لبیب. الإعجاز العددی فی القرآن. بیروت: اعلمی. چاپ‌اول، ۱۴۲۵ق.

تفکری، حسن. پژوهشی در رسم‌المصحف و شیوه‌‌های علامت‌گذاری در قرآن کریم. تهران: پیام عدالت. چاپ‌اول، 1385.

جعیدی، عبید سلیمان. «الإعجاز العدد القرآنی فی حقائق تاریخیّة و فلکیّة». الندوة الثانیة للإعجاز فی القرآن الکریم: الإعجاز العددی فی القرآن الکریم. ١٣تا١٢ مارس ٢٠٠٧. دبی: الجائزة دبی الدولیّة للقرآن الکریم. ١۴٢٨ق.

حسن، عباس. النحو الوافی. تهران: ناصر خسرو. چاپ‌چهارم، ۱۴١۶ق.

حمد، غانم قدوری. رسم ‌الخط مصحف. مترجم: یعقوب جعفری. به‌کوشش مرکز ترجمۀ قرآن مجید به زبان‌‌های خارجی وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه. بی‌جا: اسوه. چاپ‌اول، ۱۳۷۶.

خطیب، عبدالحلیم‌بن‌شیخ‌محمد. اسرار معجزة القرآن الکریم، تقدیم: ابراهیم‌محمد سلقینی. سوریه: دار القلم العربی. چاپ‌اول، ۱۴۱۷ق.

دانی، عثمان‌بن‌سعید. المقنع فی معرفة مرسوم مصاحف اهل الأمصار مع کتاب النَّقط. تحقیق: محمد احمد دهمان. دمشق: دار الفکر. ۱۴۰۳ق.

دانی، عثمان‌بن‌سعید. المحکم فی نقط المصاحف، تحقیق عزة حسن. دمشق: وزارت الثقافة و الإرشاد القومی فی الأقالیم ال. 1379ق.

دیباجه، جمیل. عجائب العدد و المعدود فی القرآن الکریم. بیروت: دار المحجّة البیضاء، دار الرسول الأکرم. چاپ‌اول، ١۴١٩ق.

دیسی، عمرعلی. اسرار و اعجاز الرقم ۲۹ فی القرآن الکریم. اردن: دار الکندی. چاپ‌اول، ۲۰۰۹م.

رفاعی، عدنان. إحدی الکُبَر، نظریّة قرآنیّة فی معجزة إحدی الکُبَر(معجزة عدد ١٩). دمشق: رفاعی. ٢٠٠١م.

زرقانی، محمدعبدالعظیم. مناهل العرفان فی علوم القرآن. بی‌جا: عیسى البابی الحلبی و شرکاه. چاپ‌سوم، بی‌تا.

زرکشی، محمد‌بن‌بهادر. البرهان فی علوم القرآن. تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، جمال حَمدی ذهبی، ابراهیم عبدالله کردی. بیروت: دار المعرفة. چاپ‌دوم، 1415ق.

سلیمان، حسین. الإعجاز العددی و الرقمی فی القرآن الکریم. سوریة: دار النهج. چاپ‌اول، ۱۴۲۸ق.

سیوطی، عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بی‌جا: الهیئة المصریّة العامة للکتاب. 1394ق.

شریف، عدنان. من المعجزة الرقمیَّة فی فاتحه القرآن الکریم و آیات للأحرف المقطعّة. بیروت: الدار العربیة للعلوم. چاپ‌اول، ١۴٢٣ق.

شورای تحقیق: کریم دولتی و دیگران. بررسی تطبیقی رسم المصحف، شیوۀ نگارش و علامت‌گذاری قرآن کریم. تهران: مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران. چاپ‌دوم، 1387.

ضباع، على‌محمد. سمیر الطالبین فی رسم و ضبط الکتاب المبین. قراءة و تنقیح: محمدعلی خلف الحسینی. مصر: المکتبة الأزهریّة للتراث. چاپ‌اول، ١۴٢٠ق.

عبدالتواب، رمضان. مباحثی در فقه اللغة و زبان‌شناسی عربی. مترجم: حمیدرضا شیخی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی. ۱۳۶۷.

فقیه، رضوان سعید. الکشوف فی الإعجاز القرآنی و علم الحروف. بیروت: دار المحجة البیضاء، دار الرسول الأکرم. چاپ‌اول، ۱۴۲۲ق.

قبطانی، فرید، احمد حجاج اول امین. الصدفة المنظمة الإعجاز العددی فی القرآن. پاریس: المرکز العالمی للأبحاث العلمیة. چاپ‌دوم، ۱۹۹۹م.

قوام‌پور، خشایار. آنالیز عددی سورۀ کوثر. مشهد: راهیان سبز. چاپ‌اول، ۱۳۸۷.

کحیل، عبدالدائم. معجزة قل هو الله أحد: حقائق رقمیّة تشهد على وحدانیة الله عزوجل. سوریه: دار المنار. چاپ‌اول، ١۴٢۵ق.

مارغنی تونسی، ابراهیم‌بن‌احمد. دلیل الحیران فی شرح منظومة مورد الظمآن فی رسم أحرف القرآن. تحقیق: جمال‌الدین محمد شرف. طنطا: دار الصحابة للتراث. چاپ‌اول، ۱۴۲۷ق.

معرفت، محمدهادی. التمهید فی علوم القرآن، مترجم: جواد ایروانی. قم: تمهید. چاپ‌دوم، 1388.

منجد، صلاح‌الدین. دراسات فی تاریخ خطّ العربیّ، منذ بدایته إلی نهایة العصر الأموی. بیروت: دار الکتاب الجدید. چاپ‌اول، 1972م.

نجدی، ابوزهراء. من الإعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم. تقدیم: محمد سالار. بی‌جا: الوکالة العالمیة. ۱۴۱۰ق.

نهاد جرار، بسام. اعجاز الرقم ۱۹ فی القرآن الکریم مقدّمات تننظر النتائج. بیروت: المؤسسة الإسلامیة. چاپ‌سوم، ۱۴۲۵ق.

واحدیان درگاهی، محمدتقی؛ شاهرودی، جعفر. تحدّی ریاضیّاتی قرآن کریم با سایر کتب. مشهد: یوسف فاطمه(ع). چاپ‌اول، ۱۳۹۲.

هال، رابرت اندرسن. زبان و زبان‌شناسی. مترجم: محمدرضا باطنی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ‌سوم، ۱۳۸۱.