روندپژوهی تنویع رباعی احادیث و اعتبارسنجی آن در مکتب حلّه

علوم قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 303-333   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.71987.1157

نویسندگان

حامد مصطفوی فرد^{* 1}؛ حمید ایماندار²

¹استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان، کرمان، ایران

²استادیار بخش علوم قرآن و فقه دانشگاه شیراز

چکیده

نظریهٔ شیخ مفید و سیدمرتضی (عدم‌حجیت اخبار آحاد) به‌مرور زمان و با ازدست‌رفتن قرائن، ناکارآمدی خود را برای سایر اعصار نشان داد و لذا علامه حلی نظریهٔ حجیت اخبار آحاد را مطرح کرد و سبب شد تا پرداختن به مباحث سندی و توجه به اوصاف راوی، اولویتی دوچندان پیدا کرد و همین مسئله، زمینهٔ پیدایش تنویع رباعی حدیث و تغییر تقسیم‌بندی دوگانه‌محور (صحیح و ضعیف) به چهارگانه (صحیح، حسن، موثق و ضعیف) را فراهم کرد. البته ارزیابی سندی در نزد علامه حلی و نسل‌های نخستین مکتب حله، یگانه معیار پذیرش روایت نبود و ایشان راجع به قرائن، بی‌اعتنا نبودند و لذا گاه اخبار غیرصحیح را در صورت داشتن برخی از اوصاف، در شمار صحاح قرار می‌دادند و به آن‌ها عمل می‌کردند، اما حلقهٔ واپسین مکتب حله با کنارگذاشتن قرائن، معیار اعتبار سند را به‌عنوان تنها معیار پذیرش روایت برگزیدند و برخلاف نسل‌های نخستین این مکتب، روایت معتبر را منحصر در خبر صحیح دانستند و حتی بر پذیرش روایات صحیح اعلایى اصرار ورزیدند. این عملکرد افراطی از یک سو، موجبات ظهور مکتب اخباری‌گری و نیز انزوای الگوی فقاهت محقق اردبیلی در میان مجتهدان پس از وی را فراهم کرد و از سوی دیگر، سبب بی‌پشتوانه‌ماندن بسیاری از احکام و درنتیجه کثرت تمسک به اصل (اصل عدم) در صدور فتوا در میان آنان شد.
در این نوشتار به سخت‌گیری‌های پیروان مکتب حله در پذیرش روایات و آثار این عملکرد می‌پردازیم.

کلیدواژه‌ها

روندپژوهی؛ تنویع رباعی؛ درایة الحدیث؛ حدیث شیعه؛ مکتب حله

مراجع

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین: المقدمة فی اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین: قسم الفقه. قم: الفقه. 1418ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. منتقى الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1362.

ابن‌صلاح، عثمان‌بن‌عبدالرحمن شهرزوری. معرفة أنواع علوم الحدیث. بیروت: دار الفکر. 1406ق.

ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى. فلاح السائل. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1372.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المقتصر من شرح المختصر. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1410ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1407ق.

استرآبادی، محمدامین‌بن‌محمدشریف، سیدنورالدین عاملی. الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1424ق.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1428ق.

آبی، حسن‌بن‌ابیطالب. کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1408ق.

آیتی، محمدباقر. بغیة الطالب فی من رأی الإمام الغائب. بی‌جا: بی‌نا. 1342ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. لؤلؤة البحرین فی الإجازات و تراجم رجال الحدیث. بحرین: فخراوی. 1429ق.

برزنونی، محمدعلی. «پاره‌اى از آراى ویژه محقق اردبیلى و سنجیدن آن‌ها با دیدگاه‌هاى دیگر فقیهان»، فقه اهل بیت(ع). ش5 و 6، بهار و تابستان 1375، 223تا292.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الرسائل الأصولیة. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی. 1416ق. ‌

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الفوائد الحائریة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة العلامه المجدد الوحید البهبهانی. 1417ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی. 1424ق.

تبریزى، میرزاموسى. اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. قم: کتاب‌فروشى کتبى نجفى. 1369.

تستری، محمدتقی. قاموس الرجال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1419ق.

 

تقی‌الدین حلی، حسن‌بن‌على. رجال ابن‌داود. تهران: دانشگاه تهران‌.1383.‌

تنکابنی، محمدبن‌سلیمان. قصص العلماء. قم: حضور. 1380.

حب‌الله، حیدر. نظریة السنّة فی الفکر الإمامی الشیعی: التکون و الصیرورة. بیروت: الإنتشار العربی. 2006م.

حسینی تهرانى، سیدمحمدحسین. ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام. بیروت: دار الحجة البیضاء. 1418ق.

حلی، محمدبن‌حسن. إیضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد. قم: المطبعة العلمیة. 1387.

خویی، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال. بی‌جا: بی‌نا. 1413ق.

خویی، ابوالقاسم. فقه و فقهای امامیه در گذر زمان. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل. 1390.

خویی، ابوالقاسم. واکاوی معجم رجال الحدیث به‌ضمیمۀ منهج‌شناسی فقهی رجالی آیت‌الله العظمی خویی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. 1394.

ربانی، محمدحسن. دانش رجال الحدیث. مشهد: به‌نشر. 1382.

رضاداد، علیه. مکتب حدیثی جبل عامل؛ از قرن هشتم تا نیمۀ قرن پانزدهم هجری. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. 1394.

شهید اول، محمدبن‌مکی. ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1419ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم: مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة. 1414ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الرعایة فی علم الدرایة. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی. 1408ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: داوری. 1410ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. رسائل الشهید الثانی. قم: بوستان کتاب. 1422ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: المعارف الإسلامیة. 1413ق.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین. الحبل المتین. قم: بصیرتی. بی‌تا.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین. مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین. قم: بصیرتی. بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1367.

صدر، حسن. نهایة الدرایة. قم: مشعر. بی‌تا.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم. حاشیة فرائد الأصول. قم: دار الهدی. 1426ق.

عاملی، حسین‌بن‌عبدالصمد. وصول الأخیار إلى أصول الأخبار. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. 1401ق.

عاملی، محمدبن‌حسن. استقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار. قم: آل‌البیت(ع). 1419ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: الإمام الصادق(ع). 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. خلاصة الأقوال. قم: الفقاهة. 1417ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الوصول الى علم الأصول. قم: الإمام الصادق(ع). 1425ق.

علوی عاملی، احمدبن‌زین‌العابدین. مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبداللَّه. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی. 1404ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبداللَّه. کنز العرفان فی فقه القرآن. تهران: المکتبة الرضویة. 1384.

فضلی، عبدالهادی. اصول الحدیث. بیروت: ام القری. 1416ق.

کرکی عاملى، حسین‌بن‌شهاب‌الدین. هدایة الأبرار إلى طریق الأئمة الأطهار. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

کنی، علی. توضیح المقال فی علم الرجال. قم: دار الحدیث. 1421ق.

گوردن، آدام. فهم آینده. مترجم: طیبه واعظی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی. 1392.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: آل‌البیت(ع). 1431ق.

مامقانی، عبدالله. مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: دلیل ما. 1428ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. الرسائل التسع. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی. 1413ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: سیدالشهدا(ع). بی‌تا.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. معارج الأصول. قم: آل‌البیت(ع). 1403ق.

محقق خوانساری، حسین‌بن‌محمد. مشارق الشموس فی شرح الدروس. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. رسائل المحقق الکرکی. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی. 1409ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع). 1408ق.

مردوخی، بایزید. روش‌شناسی آینده‌نگری. تهران: نی. 1391.

مصطفوی فرد حامد و حمید ایماندار. «نقش عملکرد حلقۀ فکری محقق اردبیلی در پیدایش اخباری‌گری در تشیع (بررسی عملکرد پیروان مکتب وثوق سندی و پیامد‌های آن)»، شیعه‌شناسی. ش76، زمستان 1400، 7تا34. .https://doi.org/10.22034/shistu.2022.541196.2142

مصطفوی فرد، حامد، سیدکاظم طباطبایی‌پور، غلامرضا رئیسیان. «حاکمیت پارادایم عدم‌حجیت اخبار آحاد بر گفتمان فقهای شیعی سده 5تا7»، فقه و اصول. ش113، تابستان1397، 135تا159.

10.22067/jfu. v 50i2.47939.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. زبدة البیان فی احکام القرآن. تهران: المکتبة المرتضویة. بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

مکارم شیرازى، ناصر. دائرة المعارف فقه مقارن. قم: امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). ١٤٢٧ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام. قم: آل‌البیت(ع). 1410ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

مهریزى، مهدى، محمدحسین درایتى. تراث الشیعة الفقهى و الأصولى. قم: المکتبه المختصه بالفقه و الاصول‌. 1429ق.

میرداماد، محمدباقربن‌محمد. الرواشح السماویة. قم: دار الحدیث. 1422ق.

نائینى، محمدحسین. فوائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1376.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی‌. 1375.

نمازی شاهرودی، علی. مستدرکات علم رجال الحدیث. تهران: شفق. 1412ق.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. خاتمة مستدرک الوسائل. قم: آل‌البیت(ع). 1416ق.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. «مکتب فقهی اهل بیت(ع)»، فقه اهل بیت. ش3، زمستان1381، 32تا70.

همدانى، رضابن‌محمدهادى. مصباح الفقیه. قم: الجعفریة و مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.