بررسی وضعیت قدیمی‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ غیرموجودِ کتاب‌های سلیم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 37-68   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79780.1419

نویسنده

کاظم استادی^*

دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

چکیده

از دیرباز مناقشاتی دربارۀ صحت و اعتبار احادیث کتاب‌های منسوب به سلیم که متونی روایی با موضوعات تاریخی‌کلامی است، وجود داشته است. لازم است پژوهش‌هایی راجع به نسخه‌های خطی این کتاب انجام شود؛ چه کتاب‌های کنونی سلیم جعلی باشد و چه حتی شخصیت سلیم هویت تاریخی نداشته باشد. با بررسی جدیدی که در سال 1399ش انجام شد، 49نسخهٔ فیزیکی از کتاب‌های منسوب به سلیم شناسایی شده و اطلاعات کتاب‌شناختی از آن‌ها در دسترس قرار گرفته است. قدمت نسخه‌های خطی کتاب‌های سلیم را از دو جنبه می‌توان در نظر گرفت: أ. قدیمی‌ترین نسخهٔ خطی موجود از کتاب؛ ب. قدیمی‌ترین نسخهٔ معرفی‌شدهٔ کتاب که البته غیرموجود است. اکنون نسخهٔ مجلس (شمارهٔ 15638) به‌عنوان قدیمی‌ترین استنساخ از قدیمی‌ترین نسخهٔ شناخته‌شدهٔ کتاب‌های سلیم معرفی شده است، ولی لازم است در خصوص این قدمتِ تاریخ کتابت آن تحقیقاتی صورت گیرد.
نوشتار حاضر به بررسی این سؤالات می‌پردازد: 1. تاریخ ادعایی در نسخهٔ مجلس برای نسخهٔ کهن چگونه است؟ 2. چه کسانی به این تاریخ و این نسخهٔ کهن اشاره کرده‌اند؟ 3. آیا شواهدی بر مخدوش‌بودن یا اعتبار این تاریخ درخورِ ارائه است؟
حاصل آنکه تاریخ 309ق برای نسخهٔ کاتب الرمانی (نسخهٔ مادر مجلس) جعلی است و تاریخ 609ق برای این کتابت نیز چندان اثبات‌شدنی نیست.

کلیدواژه‌ها

نسخ‌خطی؛ تاریخ‌شیعه؛ کلام‌شیعه؛ ابومحمد الرمانی؛ کتابخانهٔ ‌مجلس

مراجع

ابن‌غضائری، احمدبن‌حسین. رجال ابن‌الغضائری. قم: اسماعیلیان. 1406ق.

استادی، کاظم. اسرار آل‌محمد و سلیم‌بن‌قیس. قم: بوستان کتاب. 1400.

استادی، کاظم. «بررسی انتساب سند کتاب سلیم به شیخ طوسی». علوم حدیث. دورۀ 26، ش1، بهار1400، 150تا177. 10.22034/hs.2021.13161

استادی، کاظم. دربارۀ نسخه‌‌های خطی کتاب‌‌های منسوب به سلیم. قم: کتابخانۀ دارالحدیث. 1399.

استادی، کاظم. نسخه‌‌های خطی کتاب‌‌های منسوب به سلیم. قم: کتابخانۀ دارالحدیث. 1399.

استادی، کاظم. نسبت منابع نخستین و سلیم. قم: کتابخانۀ دارالحدیث. 1399.

استادی، کاظم. «فهرست نسخه‌‌های خطی الغیبة منسوب به نعمانی». مخطوط. قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی. 1401.

استادی، کاظم. «معرفی قدیمی‌ترین استنساخ از قدیمی‌ترین نسخۀ تاریخ‌دار غیرموجود کتاب سلیم‌بن‌قیس». مخطوط. قم: کتابخانۀ رضا استادی. 1401.

استادی، کاظم. «قدیمی‌ترین نسخۀ خطی و ترجمۀ فارسی کتاب منسوب به سلیم‌بن‌قیس». پژوهشنامۀ نسخه‌شناسی متون فارسی. دورۀ6، ش15، شهریور1400، 303تا330. 10.30495/noskheh.2021.693900

اشکوری، سیدصادق. فهرست نسخه‌‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. تهران: مجلس. 1389.

آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعةالی تصانیف الشیعة. بیروت: دار الأضواء. 1403ق.

انصاری، محمدباقر. «کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی أقدم نص تاریخی عقائدی فی الإسلام». بی‌جا: تراثنا. س10، ش3 و 4، 1422ق.

خوانساری، محمدباقر. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. قم: اسماعیلیان. 1390.

روضاتی، محمدعلی. «31 نکته در باب سلیم‌بن‌قیس هلالی و کتاب او»، سفینه. مترجم: عبدالحسین طالعی. س12، ش45، زمستان1393، 115تا145. 20.1001.1.17350689.1393.12.45.11.7

سلیم‌بن‌قیس هلالی. اسرار آل محمد(ص). قم: دلیل ‌ما. 1397.

سلیم‌بن‌قیس هلالی. کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. نسخۀ خطی. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، نسخۀ شماره 1/13252، به‌تاریخ 918ق.

سلیم‌بن‌قیس هلالی.کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. قم: الهادی. 1415ق.

سلیم‌بن‌قیس هلالی.کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. نسخۀ خطی. قم: کتابخانۀ مجلس، نسخۀ شمارۀ 15638، به‌تاریخ حدود 1036ق.

سلیم‌بن‌قیس هلالی.کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. نسخۀ خطی. قم: کتابخانۀ آیت‌الله بروجردی، نسخۀ شمارۀ 439، به‌تاریخ 1066ق.

سلیم‌بن‌قیس هلالی.کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. نسخۀ خطی. قم: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 6/9719، به‌تاریخ 1080ق.

سلیم‌بن‌قیس هلالی.کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی.نسخۀ خطی. قم: کتابخانۀ دانشگاه تهران، نسخۀ شمارۀ 52922، به‌تاریخ 1107ق.

شوشتری، محمدتقی. قاموس الرجال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۲۴ق.

کاظمی، عبدالنبی. تکملة الرجال. نجف: مکتبة الإمام الحکیم العامة. بی‌تا.

کاظمی، عبدالنبی. تکملة الرجال. به‌کوشش سیدصادق بحر العلوم. بی‌جا: انوار الهدی. 1425ق.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال.قم: آل‌البیت(ع). 1431ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحارالأنوار. تهران: المکتبة الإسلامیة. بی‌تا.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار، بیروت: دارالإحیاء.۱۴۰۳ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین.تهران: مؤسسۀ فرهنگى کوشانبور. 1406ق.

مدرسی‌طباطبایی، حسین. میراث مکتوب شیعه. مترجم: علی قرائی. قم: کتابخانۀ تاریخ ایران و اسلام. 1383.

نصیری امینی، محمدرضا فخرالدین. «به یاد محمدرضا فخرالدین نصیری امینی (فخری)»، آینۀ میراث. س4، ش13، تابستان1380، 46تا46.

نصیری امینی، محمدرضا فخرالدین. «فهرست نسخه‌‌های خطی فخرالدین نصیری (ثمرة العمر)»، اوراق عتیق. به‌کوشش محمدحسین حکیم. ش4، 317تا651، 1394.

نوری، حسین. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: آل‌البیت‌(ع). 1407ق.

یحیی، علی. «سلیم‌بن‌قیس در کتب ستّه». مخطوط. شبه‌قارۀ هند: بی‌نا. 1397.