نقد و تحلیل روایت «عطاء المؤلفة قلوبهم» (روایت ابن‌اسحاق در السیرة النبویه ابن‌هشام)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 71-98   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2024.84902.1257

نویسندگان

محمدعلی مقدم¹؛ رمضان محمدی^{* 2}؛ سینا فروزش³؛ معصومعلی پنجه⁴

¹دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشکده ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه تاریخ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم ، ایران

³دانشیار گروه تاریخ و باستان شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

⁴استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

روایتی از ابن‌اسحاق در کتاب السیرة النبویه ابن‌هشام نقل شده که پس از جنگ حنین، رسول خدا (ص) به «مؤلفة قلوبهم» که اشراف مردم بودند، از غنایم قبایل هوازن چیزهایی بخشید تا سبب الفت و دلجویی آنان شود. عبارت «مؤلفة قلوبهم» برگرفته از آیه 60 سوره توبه است که ابن‌هشام زمان نزول آن را ذیل حوادث جنگ تبوک در سال نهم هجرت و در میان آیاتی که درباره منافقین نازل شده، نقل کرده و در توضیح آن نوشته «این آیات بیان می‌کند که مستحقان و گروه‌های شایسته دریافت صدقات چه کسانی هستند». این نوشتار با تکیه بر منابع سیره‌نگاری و آثار مورخان و بهره‌گیری از تفاسیر، به روش تاریخی­ـ تطبیقی و به صورت کیفی درصدد بررسی این مسئله است که روایت مؤلفة قلوبهم، تا چه اندازه با مبانی تاریخ‌نگاری مانند اصالت سند، انطباق با دیگر گزارش‌های تاریخی قابل پذیرش است و با چه هدفی در اخبار سیره نبوی شهرت یافته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، روایت «مؤلفة قلوبهم» با آیه مورد استناد گزارش «انّما الصّدقات...»، سازگاری زمانی و محتوایی ندارد و با رویکرد تاریخ‌نگاری سفارشی، در اخبار سیره جای گرفته است.

کلیدواژه‌ها

مؤلفة قلوبهم(تألیف قلوب)؛ صدقات؛ غنایم؛ حنین؛ تبوک؛ امویان

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله بن محمد بن الحسین. شرح نهج‌البلاغه. به­تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. مصر: داراحیاء الکتب العربیه، 1387ق.

ابن‌ اسحاق، محمد بن اسحاق بن یسار المطلبی. سیرة ابن اسحاق(کتاب السیر و المغازی). به­تحقیق سهیل زکار. بیروت: دارالفکر، 1398ق/1978م.

ابن بابویه، محمد بن على. من لا یحضره الفقیه. به­تصحیح علی‌اکبر غفارى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

ابن‌سعد، محمد. الطبقات ‌الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق/1990م.

ابن‌قتیبه. ابو محمد عبدالله بن مسلم. المعارف. به­تحقیق ثروت عکاشه، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992.

ابن‌قولویه، جعفر بن محمد. کامل الزیارات. به­تحقیق عبدالحسین امینی. نجف: دارالمرتضویه، 1356ش.

ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک بن هشام. السّیرة النبویه. به­تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ الشلبی. القاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، 1355ق/1936م.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.

امینی، عبدالحسین. الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب. قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1416ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل ابو عبدالله. صحیح بخاری. دمشق: دارطوق النجاه، 1422ق.

پورمولا، سید محمد هاشم و ریحانه طاهری. «تألیف قلوب در فقه امامیه و چگونگی اجرای آن در عصر غیبت». مجله پژوهش‌های فقهی، دوره 14، ش. 4(زمستان1397): 949-979.

حلوانى، حسین بن محمد بن حسن بن نصر. نزهة الناظر و تنبیه الخاطر. به­تصحیح مدرسه الامام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف. قم: ‏مدرسه الامام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف‏، 1408ق.

زبیر بن بکار. الاخبار الموفقیات. قم: منشورات الشریف الرضی، 1416ق/1374ش.

زمخشری، محمود بن عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. به­تحقیق مصطفی حسین احمد. بیروت: دارالکتب العربی، 1407ق.

سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. الإتقان فی علوم القرآن‏. به­تحقیق فواز احمد زمرلى. بیروت: دارالکتاب العربی‏، 1421ق.

سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور‏. قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1404ق.

شراب، محمد محمدحسن. المعالم الاثیره فی السنة و السیرة. بیروت: دارالقلم، 1411ق/1991م.

طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.

طبری، ابوجعفر بن محمد بن جریر. تاریخ ‌الامم و الملوک (تاریخ الطبری). به­تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث، 1387ق/1967م.

طبری، ابوجعفر بن محمد بن جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى). بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.

فخر رازی، محمدبن عمر. التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب). بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.

قرطبی، محمد بن احمد. الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصر خسرو، 1364ش.

قمی، علی بن ابراهیم. تفسیر القمی. به­تحقیق موسوی جزایری. قم: دارالکتب، 1363ش.

قنوات، عبدالرحیم. «جایگاه قرآن در مطالعات تاریخ صدر اسلام». تاریخ و فرهنگ 51، ش. 102 (بهار و تابستان 1398): 9-25.

کشى، محمد بن عمر. رجال الکشی­ـ اختیار معرفة الرجال. به­تحقیق مهدی رجایی. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‏، 1363ش.

مبلغ دایمیردادی، محمد امین. «تألیف قلوب و سیاست». معرفت سیاسی، سال چهارم، ش. 1 (بهار و تابستان 1391): 87-106.

محمدی، رمضان. سیر تطور و تحول اخبار سیره از بعثت تا هجرت. قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان. جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه. به­تحقیق مهدی نجف. قم: دارالمفید، 1413ق.

مقاتل بن سلیمان. تفسیر مقاتل بن سلیمان. به­تحقیق عبدالله محمود شحاته. بیروت: دارإحیاء التراث العربی‏، 1423ق.

موسی بن عقبه. المغازی. به­تحقیق محمد باقشیش ابومالک. مغرب: جامعه ابن زهر، 1994م.

میبدی، فاکر و سیده معصومه فاطمی. «تفسیر تطبیقی آیه زکات (انّما الصّدقات)». دوفصلنامه علمی-ترویجی مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، سال ششم، ش. 11 (پاییز و زمستان  1397): 1-23.

میرمحمدی، سید مصطفی و محمدحسین شریفی. «تألیف قلوب؛ مفهوم، قلمرو و کاربست آن در وضعیت معاصر». مجله حکومت اسلامی، سال 21، ش. 1 (بهار1395): 27-52.

نجاشی، احمد بن علی. رجال النجاشی. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المشرفه‏، 1365ش.

واحدی، علی بن احمد. اسباب النزول(واحدی). به­تحقیق کمال بسیونی زغلول. بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1411ق.

واقدی، محمدبن عمر. المغازى. به­تحقیق مارسدن جونس. بیروت: مؤسسه  الاعلمى، 1409ق/1989م.

هوروفتس، یوسف. المغازی الاولی و مؤلفوها. ترجمۀ حسین نصار. قاهره: مکتبه الخانجی، 1421ق/2001م.

یعقوبی، ابن واضح. تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر، بی‌تا.

Goldziher, Ignas. Muslim Studies. translated from the German by C. R. Barber and S. M. Stern, N.Y: State University of New York Press, 1977.

Lecker, Michael. "Biographical Notes on Ibn Shihāb Al-Zuhrī". Journal of Semitic studies, XLI/1, spring, 1996.