بررسی تاریخی زبان و ترجمه در تئاترهای مشهد: از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی ایران

مطالعات زبان و ترجمه

مقاله 6، دوره 56، شماره 4، بهمن 1402، صفحه 169-204   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/lts.2024.85516.1232

نویسندگان

علی نجف زاده^{* 1}؛ سعید عامری²

¹گروه تاریخ، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

²گروه زبان انگلیسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

اجراهای نمایشی از قبیل مرثیه‌خوانی، تعزیه یا روحوضی همیشه بخشی از جامعۀ ایران بوده است و پیشینه‌ای طولانی دارد؛ امّا تئاتر به‌مثابة پدیده‌ای فرهنگی و مدرن از اواخر دورۀ قاجار به جامعه ایران معرّفی شد. محتوای نمایش، نحوۀ اجرا یا بازیگری و زبانِ انتقالِ مفاهیم سه عنصر مهم در تئاتر هستند. مطالعات تاریخی و مطالعات ترجمه تاکنون به جنبه‌های مختلف ترجمۀ تئاتر پرداخته‌اند؛ امّا به نقش زبان و ترجمه در تئاتر در مشهد به‌ویژه از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی توجّهی نشده است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که زبان و ترجمه به‌مثابة دو عنصر اصلی تئاتر در مشهد طی حدود 80 سال از اوّلین اجراها­ در اواخر دورۀ قاجار تا انقلاب اسلامی چه تحوّلاتی را پشت سر گذاشته ­است و بیشتر تئاترهای مشهد با چه زبانی ارائه شده‌اند و ترجمه چه نقش و جایگاهی داشته است؟ ابتدا با روش کتابخانه‌ای، منابع اوّلیه، از جمله تمام روزنامه‌های مشهد از دورۀ مشروطه تا انقلاب اسلامی، نظیر آفتاب شرق، آزادی، بهار، چمن، خراسان، صدای خراسان، نوای خراسان و غیره، مورد بررسی قرار گرفت و همه مطالب مربوط به تئاتر استخراج شد. سپس از پژوهش‌ها و منابع ثانویه بهره گرفته شد و نتایج مربوط به زبان و ترجمه به شکلی توصیفی‑‌تحلیلی ارائه گردید. نتایج پژوهش تأکید بر آن دارد که اوّلین تئاترهای مشهد به زبان ترکی اجرا شدند. سپس ترجمۀ ترکی به فارسی جای آن ­را گرفت. در دورۀ پهلوی اوّل، ترجمۀ آثار روسی در ایران رونق داشت و پس از شهریور 1320، ترجمۀ آثار شاخص ترکی، انگلیسی و فرانسه نیز به این جریان اضافه شد. در اواسط دورۀ پهلوی، شیوۀ تلخیص جای ترجمه را گرفت و سطح ترجمه در تماشاخانه­های مشهد تنزل پیدا کرد. در دهۀ 1340، با ظهور گروه‌های تئاتری جدید در مشهد، زبان فارسی زبان غالب این هنر در مشهد شد.

کلیدواژه‌ها

تئاتر؛ مشهد؛ زبان؛ تاریخ؛ ترجمه؛ نمایش‌نامه

مراجع

اسکرین، س. (1378). جنگ جهانی در ایران (غ. میرزا صالح، مترجم). اطّلاعات.

اسکوئی، م. (1378). سیری در تاریخ تئاتر ایران. آناهیتا.

الهی، ح. (1382). احزاب و سازمان­‌های سیاسی و عملکرد آنها در خراسان در سال‌­های 1320 تا 1332. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

آذرخشی، ع. (1387). سرگذشت ما فروغ زندگی. نامک و پروین.

بزرگمهر، ش. (1379). تأثیر ترجمه متون نمایشی بر تئاتر ایران. موسسه انتشاراتی تبیان.

بزرگمهر، ش. (1386). گفتمان در عرصه تئاتر ایران از عهد ناصری تا پایان عصر پهلوی. نشریه سیمیا، 1، 133-167.

پاک­روان، ش. (1370). رضا کمال شهزاد. مجله تئاتر، 13، 94-71.

پورحسن، ن. (1387). سید علی آذری: یادی از خادمان و پیشکسوتان تئاتر ایران. نشریه نمایش، 103 و 104، 74-79.

خبری، م. (1386). پژوهشی در روند آداپتاسیون در تئاتر ایران. انتشارات جهاد دانشگاهی.

زمانی زوارزاده، م. (1368). نمایش در مشهد. فصلنامه تئاتر، 4 و5،‌ 1-33.

سلیمانی‌راد، ا.، خزاعی‌فر، ع.، و خوش‌سلیقه، م. (1393). بررسی تفاوت زبانِ نخستین نمایشنامه‌های ترجمه شده با نمایشنامه‌های ترجمه شده معاصر در ایران. زبان و ادب فارسی، 20(6)، 47-68.

سهیلی، ح. (1392). تاریخ تئاتر مشهد. سنبله.

سیسیل، ادوارد. (بی­تا). قالی ایران (م. د. صبا، مترجم). انجمن دوستداران کتاب.

شهوازی، س. (1382). نام‌­ها و نشانه‌­ها، روایتی از روزنامه‌­ها و روزنامه‌­نگاران خراسان در دوران قاجار. ایوار.

فلور، و. (1395). تاریخ تئاتر ایران (ا. نجفی، مترجم). افراز.

قطبی، ب. (1370). اسناد جنگ اول جهانی در ایران. نشر قرن.

کوهستانی نژاد، م. (1381). گزیده اسناد نمایش در ایران. انتشارات سازمان اسناد ملی.

گوران، ه. (1389). کوشش‌های نافرجام: سیری در صدسال تئاتر ایران. آگاه.

مجید فیاض، ع. (1381). از باغ قصر تا قصر آرزوها(خاطرات سیاسی یک عضو سابق حزب توده).کویر.

ملک‌پور، ج. (1363). ادبیّات نمایشی در ایران نخستین کوشش‌ها تا دورۀ قاجار. (جلد اول). توس.

میر خدیوی، ا. (1372). سی سال پشت صحنه تئاتر. تمدن.

ناشناس. (1354). وفیات معاصران: دکتر نوح خراسانی. نشریه گوهر، 29، 417-418.

نجف‌زاده، ع. (1393). تاریخ تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی. انصار

نیوا، پ. (1324). آمور یا دعوای عروس و مادر شوهر (م. میردامادی؛ پ. نیری و پ.کمالیه، مترجمان). انتشارات نامه پزشکان.

ویگئور، پ. (1397). نهضت آشنایی ایرانیان با تئاتر و ادبیّات نمایشی عثمانی در عصر قاجار (پورحسن، ن. مصحح). کوله‌پشتی.

هاشمی، س. م.، حیدری، ف.، و رضایی دانش، ی. (1395). جامعه‌شناسی ترجمه متون نمایشی در دورۀ قاجار: با نگاهی بر تأثیر شرایط اجتماعی آن دوران بر انگیزه‌های مترجمان. مطالعات زبان و ترجمه، 49(4)، 15-34. https://doi.org/10.22067/lts.v49i4.33470

همایونی، م. (1348). سرگذشت نمایش در مشهد. اداره کل فرهنگ و هنر خراسان.

هویان، آ. (1378). تئاتر ارمنیان در تهران. نشریه تئاتر، 20 و 21، 183-218.

Aaltonen, S. (2013). Theatre translation as performance. Target, 25(3), 385-406. https://doi.org/https://doi.org/10.1075/target.25.3.05aal

Allworth, E. (1983). Drama and theater of the Russian east: Transcaucasus, Tatarstan, Central Asia. Middle East Studies Association Bulletin, 17(2), 151-160. https://doi.org/10.1017/S0026318400013183

André, J. S. (2020). History of translation. In M. Baker & G. Saldanha (Eds.), The Routledge encyclopedia of translation studies (3rd ed., pp. 242-246). Routledge.

Bassnett, S. (1991). Translating for the theater—Textual complexities. Essays in Poetics, 15, 71–83.

Berman, A. (1984). L’épreuve de l’étranger: Culture et traduction dans l’Allemagne romantique [The ordeal of the stranger: Culture and translation in romantic Germany]. Gallimard.

Bigliazzi, S., Kofler, P., & Ambrosi, P. (Eds.). (2013). Theatre translation in performance. Routledge.

Brodie, G. (2020). Theatre translation. In M. Baker & G. Saldanha (Eds.), Routledge encyclopedia of translation studies (3rd ed., pp. 584-588). Routledge.

Chelkowski, P. (1984). Islam in Modern Drama and Theatre. Die Welt Des Islams, 23/24, 45–69. https://doi.org/10.2307/1570662

Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2018). Research methods in education (8th ed.). Routledge.

D’hulst, L. (2010). Translation history. In Y. Gambier & L. van Doorslaer (Eds.), The handbook of translation studies (Vol.1, pp. 397-405). John Benjamins.

Donnelly, M., & Norton, C. (2021). Doing history (2nd ed.). Routledge.

Emami, I. (1987). Evolution of traditional theatre and the development of modern theatre in Iran (Unpublished doctoral disseratation). University of Edinburgh

Filippini, B. M. (2015). The history of theater in Iran. Middle eastern literatures, 18(2), 202-207. https://doi.org/10.1080/1475262X.2014.928044

Gaffary, F. (1984). Evolution of rituals and theater in Iran. Iranian Studies, 17(4), 361-389. https://doi.org/10.1080/00210868408701638

Hermans, T. (2022). Translation and history: A textbook. Routledge.

Lambert, J. (1993). History, historiography and the discipline. A programme. In Y. Gambier & J. Tommola (eds), Translation and knowledge: Proceedings of the 1992 Scandinavian Symposium on Translation Theory (pp. 3-25). Centre for Translation and Interpreting.

Lange, A., & Monticelli, D. (2022). History and translation. In F. Zanettin & C. Rundle (Eds.), The Routledge handbook of translation and methodology (pp. 288-303). Routledge.

Lazgee, S. H. (1994). Post-revolutinary Iranian theatre: Three representative plays in translation with critical commentary (Unupublished doctoral dissertation). University of Leeds.

McCrank, L. J. (2001). Historical information science: An emerging unidiscipline. Information Today.

Ordóñez-López, P. (2020). Dealing with the past: Definitions and descriptions of the history of translation. Íkala, Revista de Lenguaje y Cultura, 25(3), 797-814.

Panahi, A., & Kulakov V. O. (2022). The role of Russia in Guilanians’ acquaintance with modern theater art in the Qajar period. Известия СОИГСИ, (45), 38-46. https://doi.org/10.46698/VNC.2022.84.45.014

Pym, A. (1998). Method in translation history. St Jerome Publishing.

Rahimi, B. (2023). Introduction. In B. Rahimi (Ed.), Performing Iran: Culture, performance, theatre (pp. 1-36). Bloomsbury.

Rice, K. (2021). Emissaries of enlightenment: Azeri theater troupes in Iran and central Asia, 1906–44. Iranian Studies, 54(3–4), 427–451. doi:10.1080/00210862.2020.1753022

Rizzi, A., Lang, B., & Pym, A. (2019). What is translation history?: A trust-based approach. Springer.

Rundle, C. (2021). Introduction: The historiography of translation and interpreting. In C. Rundle, The Routledge handbook of translation history (pp. xviii-xxvi). Routledge.

Shep, S. J. (2005). Historical investigation. In G. E. Gorman & P. Clayton (Eds.), Qualitative research for the information professional: A practical handbook (2nd ed., pp. 160–181). Facet Publishing.

Talajooy, S. (2012). The impact of Soviet contact on Iranian theatre: Abdolhosein Nushin and the Tudeh Party. In Iranian-Russian Encounters (pp. 337-358). Routledge.

Tarantini, A. T. (2021). Theatre translation: a practice as research model. Springer Nature.

Zatlin, P. 2005. Theatrical translation and film adaptation: A practitioner’s view. Multilingual Matters.

 

 

منابع اوّلیه

مطبوعات و روزنامه‌ها

آفتاب شرق: شماره­های 338(1314ش.)، 1815(1327ش.)، 1916(1327ش.)، 6131(1337ش.)، 8942(1341ش.).

آزادی: شماره­های 1114(1315ش.)، 1245(1315ش.)، 1979(1320ش.).

آشفته: شماره­های 11(1308ش.)، 12(1308ش.)، 19(1309ش.).

اخبار تازه روز: شماره­های 172(1324ش.)، 190(1324ش.)، 212(1324ش.)، 236(1324ش.).

ایران مبارز:  شماره 20(1329ش.).

 بهار: سال دوم شماره­های 64(1298ش.)، 66(1298ش.)، 69(1298ش.)، 70(1298ش.).

چمن: سال دوم شماره­ 23(1295ش.)، 25(1295ش.)، 82(1296ش.)، 83(1296ش.).

خراسان: شماره 199(1328ش.)، 4285(1343ش.).

خورشید: شماره 49(1289ش.).

دادگستران: شماره­ 13(1323ش.)، 73(1323ش.).

راستی: فوق العاده(1322ش.)، 2(1322ش.)، 24(1322ش.)، 39(1322ش.)، 47(1322ش.)، 228(1323ش.)، 239(1324ش.)، 243(1324ش.).

شرق ایران: شماره 32(1294ش.)، 34(1296ش.).

صدای خراسان: شماره 7(1329ش.)­ 11(1329ش.)، 12(1329ش.).

طوس: سال اول شماره 31(1313ش.).

فکر آزاد: سال اول، شماره 31(1301ش.)، 43(1301ش.)، 46(1301ش.).

نبرد ما: شماره­ 28(1329ش.)، 39(1329ش.).

نوای خراسان: شماره 959(1349ش.).

نوبهار: شماره 51(1290ش.).