یک معنای ناشناختۀ «آغاز» در شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 56، شماره 3 - شماره پیاپی 222، بهمن 1402، صفحه 147-163   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84864.1516

نویسندگان

محمد افشین‌وفایی^{* 1}؛ پژمان فیروزبخش²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، تهران، ایران

²پژوهشگر پسادکتری دانشگاه هامبورگ، هامبورگ،آلمان

چکیده

دشواری‌های واژگانی شاهنامه محدود به کلمات شاذ و مهجور نیست. در این منظومۀ هزارساله هنوز به کلماتی برمی‌خوریم که با وجود ظاهر روشن، معنای آشنای غلط‌اندازشان مصحّحان و شارحان شاهنامه و فرهنگ‌نویسان فارسی را به گمراهی افکنده است. نویسندگان مقالۀ حاضر یکی ازاین‌دست کلمات در داستان رستم و سهراب را که معنای درستش بر دیگران پوشیده مانده است موضوع تحقیق خود قرار داده‌اند. ایشان در ابتدا شرحی مجمل از ضبط و معنای آن بیت در شناخته‌ترین تصحیحات و شروح داستان مذکور آورده‌اند و سپس کلید فهم بیت را که همانا شناخت معنای مهجور و متفاوتی از کلمۀ آغاز است به دست داده‌اند و در تأیید سخن خود دو شاهد استعمال دیگر از آن نیز در شاهنامه بازشناخته‌اند. نویسندگان پس از مداقّه در معانی مختلف فعل گشتن (با حروف اضافۀ با، به، سوی) و کلمۀ آورد در شاهنامه، نشان داده‌اند که آغاز در آنجا سه بار به معنی «قصد و آهنگ» به کار رفته است. ایشان همچنین استدلال کرده‌اند که این آغاز چیزی نیست جز تحوّل معنایی آغاز معروف و با کلمۀ آواز که ظاهراً صورت دیگری هم به شکل آغاز داشته و در شاهنامه در ترکیب بر آوازِ (به معنی «در پیِ، به دنبالِ؛ در صددِ») چندین بار آمده است بی‌ارتباط است

کلیدواژه‌ها

تصحیح متن؛ شاهنامۀ فردوسی؛ داستان رستم و سهراب؛ فرهنگ‌نویسی؛ تحوّلات معنایی

مراجع

جمال‌الدین حسین بن فخرالدین حسن انجو شیرازی. (1351). فرهنگ جهانگیری. ویراستۀ رحیم عفیفی. ج. ۱. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

خالقی مطلق، ج. (1377). یک معنی انتزاعی دیگر از آواز و گشتگی آن در برخی از دستنویسها و چاپهای شاهنامه. ایران‌شناسی، ۱۰(۲)، ۲۹۷ – ۳۰۱.

خالقی مطلق، ج. (1389). یادداشتهای شاهنامه. بخش یکم؛ چاپ دوم با اصلاحات و افزوده‌ها. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

خالقی مطلق، ج. (1396). واژه‌نامۀ شاهنامه. به کوشش فاطمه مهری و گلاله هنری. سخن.

دهخدا، ع. ا. (1325). لغت‌نامه. ج.۱: آ- ابوسعد. چاپخانۀ مجلس.

رواقی، ع. (1390). فرهنگ شاهنامه. ج.۱و۲. فرهنگستان هنر و مؤسّسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری.

سلیمی، م. (1392). آغاز و معنی ناشناختۀ آن در شاهنامه و متون دیگر. زبانها و گویشهای ایرانی، دوره جدید (2)، 35-40.

صادقی، ع. (1392). فرهنگ جامع زبان فارسی. ج.۱: حرف آ. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

عیّوقی. (1343). ورقه و گُلشاه. به اهتمام ذبیح‌الله صفا. دانشگاه تهران.

فردوسی، ا. (1352). داستان رستم و سهراب از شاهنامه. مقدّمه و تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. بنیاد شاهنامۀ فردوسی.

فردوسی، ا. (1375). غمنامۀ رستم و سهراب از شاهنامۀ فردوسی. انتخاب و شرح جعفر شعار و حسن انوری (ویرایش دوم). قطره.

فردوسی، ا. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. هشت دفتر، دفاتر ششم و هفتم به ترتیب با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی. مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ا. (1396). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. دو بخش، هر بخش در دو بهره. سخن.

فردوسی، ا. (1401). داستان رستم و سهراب. پژوهش. پیرایش و گزارش جلال خالقی مطلق. با همکاری محمّد افشین‌وفایی و پژمان فیروزبخش. چاپ سوم با افزودگیها و اصلاحات. سخن.

فردوسی، ا. (1962م). شاهنامۀ فردوسی؛ متن انتقادی. تحت نظر ی. ا. برتلس. تصحیح متن به اهتمام آ. برتلس، ل. گوزلیان، م. عثمانوف، او. اسمیرنوا، ع. طاهرجانوف. ج.۲. اکادمی علوم اتحاد شوروی، ادارۀ انتشارات ادبیات خاور.

فیروزبخش، پ. (1392). آغاریدن یا آغازیدن. زبانها و گویشهای ایرانی، دورۀ جدید(3)، ۲۷۱-۲۷۴.

محمّدحسین بن خلف تبریزی. (1342). برهان قاطع. به اهتمام محمّد معین. ج.۱: آ- ث. چاپ دوم با تجدید نظر کامل. ابن‌سینا.

میسری. (1366). دانشنامه در علم پزشکی، کهن‌ترین مجموعۀ طبّی به شعر فارسی از حکیم میسری پزشک قرن چهارم هجری. به اهتمام برات زنجانی. مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.

یاحقّی، م. ج. (1377). فرهنگنامۀ قرآنی. فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس 142 نسخۀ خطّی کهن محفوظ در کتابخانۀ مرکزی آستان قدی رضوی. ج. ۳: ص- م. تهیّه و تنظیم گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

Firdousi. A. (1842). Le livre des rois. J. Mohl (traduit et commente). Tome second. Imprimerie Royale.