روش‌شناسی کشف مذاق شارع(مطالعۀ موردی حکم رجوع در هبۀ زوج به زوجه)

فقه و اصول

مقاله 9، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 237-263   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.78916.1451

نویسنده

عبدالحمید واسطی^*

استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

مذاق شریعت ازجمله مستندات پرتکرار فقه برای دستیابی به حکم شرعی است؛ باوجوداین، سرفصل مستقلی در کتب فقهی و اصولی برای تنقیح این مبحث منعقد نشده است. مسئلۀ این نوشتار، رسیدن به تعریفی روشن و چگونگی کشف این مذاق در میدانِ اجتهاد و تفقه است. حاصل این جستار اینکه مذاق شارع عبارت است از: برایند فهم فقیه از شبکه‌ای از گزاره‌های دالّ بر نظام معرفتیِ دین، متضمن خصوصیات شارع و انسان و جامعه، مقاصد الشریعه، مجموعۀ آیات‌ الاحکام، مجموعۀ قواعد فقه، اولویت‌های شارع و مصلحت‌های او، اشباه و نظائرِ حکم با قرائت شیعی، مجموعۀ احکامِ قطعیِ تعیین‌کنندۀ مرزهای واجب و حرام، مجموعۀ احکام قطعیِ تعیین‌کنندۀ مطلوب شارع در زمینه مستحبات و مکروهات، اصل‌های عملی. در این جستار، مراحل پانزده‌گانه‌ای برای برایندگیری از موارد فوق، تبیین شده و در یک مطالعه موردی بر کشف مذاق شارع در مسئلۀ رجوع زوج از هبه به زوجه تطبیق داده شده است.

کلیدواژه‌ها

فقاهت و اجتهاد؛ روش‌شناسی؛ الگوریتم اجتهاد؛ مذاق شارع؛ هبۀ زوج

مراجع

قرآن کریم

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1363.

ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی. تحف‌العقول. قم: جامعه مدرسین. 1404ق.

اصفهانی، محمدحسین. حاشیة المکاسب. قم: ذوی القربی. 1427ق.

امام علی علیه‌السلام. نهج البلاغه. تصحیح: صبحی صالح. قم: دار الهجره. 1412ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب. قم: کنگرۀ شیخ انصاری. 1415ق.

ایمان، محمدتقی. فلسفۀ روش تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 1393.

آل کاشف‌الغطاء، احمد. سفینة النجاة و مشکاة الهدی. نجف: مؤسسۀ کاشف‌الغطاء. 1423ق.

آمدی، عبدالواحدبن‌محمد. غرر الحکم و درر الکلم. قم: دار الإسلام. 1410ق.

حسین‌زاده، حسین. پارادایم، افسانه یا واقعیت؟ قم: مؤسسۀ امام خمینی. 1396.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

حکمت‌نیا، محمود. «مذاق شریعت»، فقه و حقوق اسلامی. ش9، 1385، 11تا28.

حلی، حسین. دلیل العروة الوثقی. نجف: مطبعة نجف. 1338.

خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام خمینی. 1392.

دانشگاه آکسفورد. فرهنگ‌نامۀ ریاضیات آکسفورد. لندن: دانشگاه آکسفورد. 2009م.

رشاد، علی‌اکبر. نظریه ابتناء. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. 1389

ریسونی، احمد. اهداف دین از دیدگاه شاطبی. مترجم: محمدعلی ابهری، حسین اسلامی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1376.

شاطبی، ابراهیم‌بن‌موسی. الموافقات. بیروت: دارالمعرفه. 1431ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. موسوعة الشهید الاول. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة. 1430ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. قم : مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1421ق.

صیمری، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: دار الهادی. 1420ق.

ضیایی‌فر، سعید. فلسفۀ علم فقه. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 1392.

عشایری‌منفرد، محمد. «چیستی مذاق شریعت و آسیب‌شناسی فقهی آن»، فقه اهل بیت. ش73، 1392، 115تا139.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و مصلحت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. 1388.

علی‌شاهی، ابوالفضل. مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرآیند استنباط احکام فقهی. قم: بوستان کتاب. 1390.

عندلیب همدانی، محمد، حمید ستوده. «مذاق شریعت، جستاری در اعتبارسنجی و کارآمدی»، فقه اهل بیت علیهم‌السلام. ش70، 1391، 106تا141.

فرهنگستان ادب فارسی. فرهنگ‌واژه‌های مصوب. دفتر اول. تهران: فرهنگستان ادب فارسی. 1376.

قادری، سیدرضی. «مذاق شرع در کیفیت و اعتبار». فقه. س20، ش4، 1392، 78تا90.

کاشف‌الغطاء، جعفر. کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء. اصفهان: مهدوی. بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1387.

لاری، عبدالحسین. التعلیقة علی المکاسب. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة. 1418ق.

لجنة الفقه المعاصر. الفائق فی اصول الفقه. قم: مرکز مدیریت حوزۀ قم. 1398.

مشکینی، علی. اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها. قم: الهادی. 1374.

علی‌بن‌موسی(ع)، امام هشتم. صحیفة الرضا. مشهد: کنگرۀ جهانی امام رضا(ع). 1406ق.

نوری، حسین. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: آل‌البیت(ع). 1408ق.

واسطی، عبدالحمید. الگوریتم اجتهاد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1401.

واسطی، عبدالحمید. «ماهیت‌شناسی الگوریتم اجتهاد»، جستار‌های فقهی و اصولی. س6، ش19، 1399، 221تا247. (کد ارکید: 10.22034/JRJ.2020.55765.1858)

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم : مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1382.