بازشناسی جایگاه قاعدۀ فقهی اهم و مهم در برنامهها و طرحهای شهری

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 163-195   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.78606.1439

نویسنده

اصغر مولائی^*

دانشیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

قاعدۀ «اهم و مهم» از کاربردی‌ترین قواعد فقهی است که در تزاحم بین دو حکم به ‌کار می‌رود، در شهرسازی و مدیریت شهری نمونه‌هایی از تزاحم به چشم می‌خورد، ازجمله تزاحم بین مصالح عمومی و منافع افراد در احداث پروژه‌های عمومی. هدف این جستار، تبیین جایگاه قاعدۀ فقهی اهم و مهم در شهرسازی و مدیریت شهری است که با روش تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی با رویکرد کیفی و میان‌رشته‌ای انجام شده است. حاصل پژوهش اینکه، تقدم مصلحت اجتماع، مشروط به شروطی چون اخروی، دینی و دنیوی‌بودن، اجتماعی و عمومی‌بودن و تأمین‌کنندگی مقاصدی از شریعت، چون عدل و احسان است. همچنین برای اولویت‌بخشیدن اهم بر مهم در شهرسازی، توجه به الگوی برنامه‌ریزی و طراحی حائز اهمیت است، به‌طوری‌که لازم است از طرح‌های صرفاً فنی و کالبدی و اقتصادی پرهیز شود. به‌حداقل‌رساندن میزان تملک املاک خصوصی، ضمن تلاش برای تحقق عدالت و تأمین رضایت همۀ عوامل ذی‌دخل و ذی‌نفع و نیز توجه به الزامات شهرسازی اسلامی در مورد مشارکت تمامی ذی‌مدخلان و ذی‌نفعان و توجه به حق‌الله و حق‌الناس، ضروری است.

کلیدواژه‌ها

قاعدۀ اهم و مهم؛ فقه شهرسازی اسلامی؛ حقوق مالکانه؛ ضرر عمومی؛ مصلحت اجتماع

مراجع

قرآن کریم

امام علی علیه‌السلام. نهج البلاغه. به‌کوشش: محمدبن‌حسین شریف‌الرضی. مترجم: محمدتقی جعفری. مشهد: آستان قدس رضوی. 1380.

اسفندیاری، رضا، حسین حجت‌خواه، مریم خادمی. «ارزیابی مقایسه‌ای ادله و مبانی مذاهب پنج‌گانهٔ فقهی در باب قاعدهٔ اهم و مهم»، پژوهشنامهٔ مذاهب اسلامی. دورهٔ5، ش10، 1397، 201تا255.

ایزدهی، سیدسجاد. مصلحت در فقه سیاسی شیعه. مشهد: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ‌اول، 1393.

بنیاد دائرة المعارف اسلامی. دانشنامهٔ جهان اسلام. 1393.

تهانوى، محمدعلی. موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. لبنان: رفیق العجم، 1996م.

جزایری، سیدحمید، محمد عشایری‌منفرد. «قلمرو مصلحت و عدالت در تزاحم احکام و حقوق زنان»، فصلنامهٔ مطالعات راهبردی زنان. س14، ش7، 1390، 54تا58.

جمعی از نویسندگان. نبوت خاصه. تهران: پژوهشکدهٔ تحقیقات اسلامی و نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. چاپ‌اول، 1385. خمینى، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ‌اول، 1379.

درّی، مصطفی. «قاعدهٔ تقدیم مصالح شهری بر مصالح شخصی»، جستارهای فقهی و اصولی. س8، ش63، 1401، 37تا63.

https://doi.org/10.22034/jrj.2022.72484

دیلمی، احمد، آیت‌الله جلیلی مراد. «قاعدهٔ اهم و مهم و کارکردهای حقوقی آن»، حقوق اسلامی. دورهٔ7، ش7، 1399، 26تا66.

ربانی، محمدحسن. قاعدهٔ اهم و مهم. پایگاه مدرسهٔ فقاهت. 1391.

سبزوارى، عبدالأعلى. مواهـب الرحمـان فـی تفسـیر القـرآن. بیروت: اهل‌البیت. چـاپ‌دوم، 1409ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر. مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة: قاعدة الأهمیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1383.

شریعتی، روح‌الله. قواعد فقه سیاسی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ‌اول، 1387.

صدر، محمدباقر. دروس فى علم الأصول. قم: دار الصدر. 1429ق.

صفار، فاضل. فقه المصالح و المفاسد. لبنان: دار العلوم. 1429ق.

عشایری منفرد، محمد. «امکان‌سنجی اجرای قانون اهم و مهم در تزاحم حقوق»، فصلنامهٔ تحقیقات بنیادین علوم انسانی. ش18، 1399، 107تا127. http://dorl.net/dor/20.1001.1.2476745.1399.6.1.5.9

علی‌آبادی، محمد، سیدمجید هاشمی طغرالجردی. «ضرورت رویکردی نو در تدوین قوانین و مقررات معماری اسلامی، بر مواد مربوط به حریم بصری در قانون مدنی ایران تأملی بر تأثیر قاعده فقهی لاضرر»، نشریهٔ علمی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران. دورهٔ1، ش1، 1389، 67تا76. https://www.doi.org/10.30475/isau.2010.61926

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و مصلحت. قم: فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی. چاپ‌اول، 1388.

عندلیب، حسین. «بررسی و تبیین اصول و قواعد شهرسازی از منظر فقه اسلامی»، دو فصلنامهٔ معارف فقه علوی. دورهٔ4، ش5، 1397، 6تا26.

قرائتی، محسن. تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383.

قلندریان گل‌خطمی، ایمان، مهدی حقیقت‌بین. «کاربرد فقه در تحقق منظر شهری امن»، شیعه‌شناسی. دورهٔ14، ش69، 55تا98.

کامیارزاده، ساناز، مهدی هداوند، صفرعلی کامیارراد. «حق بر شهر»، پژوهش حقوق عمومی. دورهٔ22، ش70، 1400، 250تا272. https://dorl.net/dor/20.1001.1.23456116.1400.22.70.9.8

کریمی، علی‌اکبر، سیدحسین میرمعزی، سیدرضا حسینی. «ناسازگاری (تعارض و تزاحم) قواعد الگوی مصرف فرد مسلمان»، فصلنامهٔ علمی اقتصادی اسلامی. دورهٔ20، ش35، 1399، 60تا77.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقهیة. قم: مدرسهٔ امام امیرالمؤمنین. 1413ق.

محقق داماد، سیدمصطفی. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 1379.

مفتح، محمدهادی. «قاعدۀ اهم و مهم و نظریهٔ غیراخلاقی توجیه»، پژوهش‌های اخلاقی. س6، ش3، 145تا164.

مطهری، مرتضی. اسلام و نیازهای زمان. تهران: صدرا. چاپ‌اول، 1391.

مطهری، مرتضی. سیری در سیرهٔ نبوی. تهران: صدرا. چاپ‌اول، 1391.

مطهری، مرتضی. مجموعه آثار. تهران: صدرا. چاپ‌اول، 1381.

مهریزی، مهدی. فقه‌پژوهی. دفتر اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌اول، 1379.

واعظی، میرزامحمد، سیدمحمدتقی قبولی درافشان، محمدتقی فخلعی. «وارسی اولویت‌های برآمده از متون شرعی در تشخیص اهم»، فقه و اصول. دورهٔ54، ش2، بهار1401، 191تا209.

https://www.doi.org/10.22067/jfu.v53i4.73910