جدایی‌گزینی فضایی کلانشهر مشهد و تحلیل مضمون طرح‌های تفصیلی پیشنهادی

جغرافیا و توسعه فضای شهری

دوره 11، شماره 3، آذر 1403، صفحه 155-176   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgusd.2024.83073.1336

نویسندگان

امیرحسین صبوری فخرآبادی¹؛ ایمان قلندریان^{* 2}

¹کارشناسی شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با افزایش روند شهرنشینی، مهاجرت و تشدید افتراق میان گروه‌‌های اجتماعی- اقتصادی شهری، پدیده جدایی‌‌گزینی شهری در بسیاری از کلانشهرها به مانعی قابل توجه در جهت دستیابی به جامعه شهری همبسته مبدل گشته‌است. این پدیده ارتباطات بین طبقاتی را به طور جدی مورد تهدید قرار داده به طوری که نمود آن در ساختار فضایی شهرها قابل رؤیت است. طرح‌‌های تفصیلی به عنوان اصلی‌ترین طرح‌ها و سیاست‌گذاری‌‌های شهری و مهم‌ترین اسناد تأثیرگذار بر توسعه و ساماندهی شهر، می‌تواند این پدیده را تعدیل یا تشدید نماید. هدف این پژوهش تحلیل مضمونِ طرح‌‌های تفصیلی حوزه‌‌هایی از کلانشهر مشهد است که با پدیده جدایی‌‌گزینی‌فضایی روبرو هستند. این پژوهش از نظر ماهیت، با به‌کارگیری روش آمیخته کمی- کیفی، در زمره تحقیقات ترکیبی قرار می‌گیرد. نتایج حاصل از نرم‌افزار تحلیلگر جدایی‌‌گزینی، شاخص موران عمومی و آنالیز لکه‌‌های داغ، براساس مؤلفه‌‌های سکونتی و به استناد داده‌‌های مرکز آمار ایران در سرشماری سال 95؛ شدت و تجمع پایگاه‌‌های پایین اجتماعی- اقتصادی را به طور خاص در حوزه‌‌های شرق شهر مشهد هویدا می‌سازد. این تحقیق با به کارگیری روش تحلیل مضمون در بررسی سیاست‌ها و برنامه‌‌های طرح‌‌های تفصیلی حوزه‌‌های مربوطه نشان می‌‌دهد: با اصلاح تیپ‌بندی گونه‌‌های سکونتی، بهبود سرانه خدمات غیرانتفاعی و افزایش پروژه‌‌های پیشران توسعه در این طرح‌ها می‌توان پدیده جدایی‌‌گزینی شهری در کلانشهر مشهد را تعدیل کرد.

کلیدواژه‌ها

تحلیل مضمون؛ جدایی‌‌گزینی شهری؛ طرح‌‌های تفصیلی شهری؛ کلانشهر مشهد؛ گروه‌‌های اجتماعی-اقتصادی

مراجع

 

1. افروغ، ع. (1377). فضا و نابرابری اجتماعی. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
2. آرمانشهر، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه میانی شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح‌ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
3. پاپلی یزدی، ح.، و رجبی سناجردی، ح. (1389). نظریه‌‌های شهر و پیرامون. تهران: انتشارات سمت.
4. حاتمی نژاد، ح.، فرهودی، ر. ا.، و محمدپور جابری، م. (1387). تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌‌های خدمات شهری (مورد مطالعه: شهر اسفراین). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 41(3)،71-85.
5. رفیعیان، م.، و زاهد، ‌ن. (1399). سنجش جدایی‌گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر. آمایش جغرافیایی فضا، 35(10)، 217-238.
6. رفیعیان، م.، قضائی، م.، و قاضی، ر. (1397). بررسی جدایی گزینی های اجتماعی-فضایی مهاجران در شهر مشهد. مطالعات و تحقیقات اجتماعی درایران، 7(1)، 151-178.
7. رهنماء، م. ر. (1377). جدایی‌‌گزینی فضایی مکانی ، مورد شهر مشهد. تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسان.
8. زارع، م.، بندرآباد، ع. ر.، و شهابیان، پ. (1400). بازآفرینی شهری در چارچوب پروژه‌‌های محرک توسعه شهری (مطالعه موردی: محله‌های سنگ‌سیاه، قلعه‌محمود و هارونیه در شیراز، کرمان و اصفهان). فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 12(47)، 339-362.
9. ساسان‌پور، ف.، مصطفوی صاحب، س.، و احمدی، م. (1394). تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری (مطالعه موردی: نواحی 22 گانه شهر سنندج). فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 6(23)، 95-114.
10. عزیزی، م. م.، و بهرا، ب. (1399). ارزیابی اثرات پروژه‌های محرک توسعه در محله‌های شهری (نمونه مورد مطالعه: محله گودال مصلی، شهر یزد)، فصلنامه مطالعات شهری، 10(37)، 57-70.
11. قضایی، م.، پاکشیر، ع. ا. ر.، لطفی، س.، سلطانی، ع.، و گلی، ع. (1395). بررسی جدایی‌گزینی‌های شهری گروه‌های مختلف جمعیتی شهر مشهد با تأکید بر ویژگی‌های سکونت. فضای جغرافیایی، 16(56)، 33-51.
12. قلعه نویی، م.، و ثابت، س. (1398). تحلیل عوامل جدایی‎ گزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 6(2)، 71-88.
13. قلندریان، ا. (1401). تحلیل جریان مهاجرتِ میانْ شهرستانی در استان‌های خراسان (طی دوره 1390 ش تا 1395ش)، پژوهشنامه خراسان بزرگ، 13(1)، 25-42.
14. قلندریان، ا.، و داداش پور، ه. (1396). تحلیل الگوهای فضایی مهاجرت بین شهرستانی در فضای سرزمینی ایران، جغرافیا و برنامه ریزی، 21(4)، 223-246.
15. کاویانی، م.، و نظری، م. (1401). کاربست روش تحلیل مضمون در بررسی و مقایسه جایگاه فکر در روانشناسی قرآن بنیان. فصلنامه علمی روش شناسی علوم انسانی، 28(110)، 53-70.
16. لطفی، س.، و قضائی، م. (1398). بررسی نقش جدایی‌گزینی در شکل‌گیری بافت‌های محنت‌زده‌ی شهری (نمونه ی موردی: قاسم آباد مشهد)، مجله جغرافیا و توسعه، 17(54)، 15-36.
17. مشکینی، ا.، و رحیمی، ح. ا. (1390). جدایی‌‌گزینی فضایی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 15(4)، 87-107.
18. مهرازان، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه جنوب شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
19. نقش پیراوش، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه شمال شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
20. زدانی، م. ح.، سلطانی، ع.، نظم‌فر، ح.، و عطار، م. ا. (1395). سنجش جدایی‌‌گزینی مسکونی پایگاه‌‌های اجتماعی-اقتصادی شهر شیراز با استفاده از شاخص‌‌های اندازه گیری چندگروهی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 16(42)، 197-222.

 

21. Apparicio, P., Martori, J. C., Pearson, A. L., Fournier, É., & Apparicio, D. (2014). An open-source software for calculating indices of urban residential segregation. Social Science Computer Review, 32(1), 117-128.
22. Christopher, A. J. (2001). Urban segregation in post-apartheid South Africa. Urban Studies, 38(3), 449-466.
23. Clifton, J., & Díaz‐Fuentes, D. (2010). EVALUATING EU POLICIES ON PUBLIC SERVICES: A CITIZENS'PERSPECTIVE. Annals of Public and Cooperative Economics, 81(2), 281-311.
24. Djonie, J. (2011). Urban racial segregation measures comparison. Texas A & M University,
25. Legeby, A. (2013). Patterns of co-presence: Spatial configuration and social segregation. KTH Royal Institute of Technology,
26. Lloyd, C. D., & Shuttleworth, I. (2012). Residential segregation in Northern Ireland in 2001: Assessing the value of exploring spatial variations. Environment and Planning A, 44(1), 52-67.
27. Massey, D. S., & Denton, N. A. (1988). The dimensions of residential segregation. Social forces, 67(2), 281-315.
28. Massey, D. S., & Tannen, J. (2018). Suburbanization and segregation in the United States: 1970–2010. Ethnic and racial studies, 41(9), 1594-1611.
29. Nieuwenhuis, J., Tammaru, T., Van Ham, M., Hedman, L., & Manley, D. (2020). Does segregation reduce socio-spatial mobility? Evidence from four European countries with different inequality and segregation contexts. Urban Studies, 57(1), 176-197.
30. Nightingale, C. H. (2012). Segregation: A global history of divided cities: University of Chicago Press.
31. Oka, M., & Wong, D. W. (2014). Capturing the two dimensions of residential segregation at the neighborhood level for health research. Frontiers in public health, 2, 118.
32. Reardon, S. F., & O’Sullivan, D. (2004). Measures of spatial segregation. Sociological methodology, 34(1), 121-162.
33. Sager, L. (2012). Residential segregation and socioeconomic neighbourhood sorting: Evidence at the micro-neighbourhood level for migrant groups in Germany. Urban Studies, 49(12), 2617-2632.
34. Smith, T., Nelischer, M., & Perkins, N. (1997). Quality of an urban community: a framework for understanding the relationship between quality and physical form. Landscape and Urban planning, 39(2-3), 229-241.
35. Tammaru, T., Marcin´ Czak, S., Aunap, R., van Ham, M., & Janssen, H. (2020). Relationship between income inequality and residential segregation of socioeconomic groups. Regional Studies, 54(4), 450-461.
36. Villaça, F. (2011). São Paulo: urban segregation and inequality. Estudos Avançados, 25, 37-58.
37. White, M. J. (1983). The measurement of spatial segregation. American journal of sociology, 88(5), 1008-1018.
38. Wong, D. W. (2003). Implementing spatial segregation measures in GIS. Computers, Environment and Urban Systems, 27(1), 53-70.