جدال‌های مذهبی کاتبان در دست‌نویس‌های معتبر شاهنامه و متون منظوم پهلوانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 223، اسفند 1402، صفحه 105-130   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84992.1520

نویسنده

رضا غفوری^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان، رفسنجان، ایران

چکیده

یکی از مشکلات بزرگ و بحث برانگیز در حوزۀ تصحیح انتقادی متون، بررسی گونه‌های مختلف دستکاری‌های کاتبان در دست‌نویس‌ها است؛ زیرا اغلب کاتبان حوزۀ زبان فارسی، رعایت امانت نمی‌کردند و ضبط درست دست‌نویس‌ها را به دلایل گوناگونی تغییر می‌دادند. جدال‌های مذهبی کاتبان به‌منظور اثبات حقّانیت مذهب خویش و در ردّ مذاهب و فرقه‌های مخالف، یکی از مهم‌ترین تصرّفات عمدی آن‌ها به شمار می‌رفت و این امر بیشتر در جاهایی از متن روی می‌داد که شاعر یا نویسنده به بیان عقاید دینی خود می‌پرداخت. تاکنون دربارۀ دستبردها و جدال‌های مذهبی کاتبان در دست‌نویس‌های شاهنامه، تحقیقات اندکی شده و متاسّفانه دربارۀ متون پهلوانی پس از آن هیچ پژوهش مستقلی صورت نپذیرفته است. توجّه به این نکته سبب شد که در این مقاله، جدال‌های مذهبی کاتبان را که در دست‌نویس‌های معتبر و شناخته شدۀ شاهنامه و منظومه‌های پهلوانی پس از آن روی داده بررسی کنیم و نمونه‌های مختلفی از دستکاری‌های آن‌ها را در این دسته متون نشان دهیم.

کلیدواژه‌ها

نسخۀ خطّی؛ کاتب؛ شاهنامه؛ متون پهلوانی؛ جهانگیرنامه

مراجع

آیدنلو، س. (1387). (← رستم‌نامه).

آیدنلو، س. (1388). متون منظوم پهلوانی. تهران: سمت.

آیدنلو، س. (1390). دفتر خسروان، برگزیدهٔ شاهنامۀ فردوسی، تهران: سخن.

آیدنلو، س. (1391). (← طومار نقّالی شاهنامه).

امیدسالار، م. (1381). «بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی»، جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 438- 460.

امیدسالار، م. (1389). «مجمل‌التّواریخ والقصص»، سی‌ودو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 410- 449.

اوشیدری، ج. (1386). دانش‌نامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز.

ایرا‌ن‌شاه بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.

بانوگشسپ‌نامه. (1382). تصحیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

تهمتن‌نامه. (1401). تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

جهانبخش، ج. (1378). راهنمای تصحیح متون، تهران: میراث مکتوب.

جهانبخش، ج. (1385). «بلای کاتبان باسواد»، گزارش میراث، سال اول، دورۀ دوم، شمارۀ اول، صص 12- 13.

جهانتاب، ا. (1381). «جهانگیرنامه»، دانشنامۀ ادب فارسی، ادب فارسی در افغانستان، جلد سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 300- 303.

خالقی مطلق، ج. (1364). «معرفی و ارزیابی برخی از دست‌نویس‌های شاهنامه»، ایران‌نامه، شمارۀ 11، صص 378‑ 406.

خالقی‌مطلق، ج. (1365). «یادداشت‌هایی بر تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه (1)»، ایران‌نامه، شمارۀ 15، صص 362‑ 390.

خالقی‌مطلق، ج. (1371). «روش نوینی در نقد»، ایران‌شناسی، شمارۀ 14، صص 346- 354.

خالقی‌مطلق، ج. (1372). «معرّفی قطعات الحاقی شاهنامه»، گل‌رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز، صص 127-170.

خالقی‌مطلق، ج. (1386). حماسه، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

خطیبی، ا. (1385) الف. «کاتب خوش‌ذوق و دردسر مصحّح»، دربارۀ شاهنامه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص49- 68.

خطیبی، ا. (1385) ب. «شاهنامه‌ای کهن، همخوانی بخشی از نسخۀ سعدلو با کهن‌ترین نسخۀ کامل شاهنامه»، دربارۀ شاهنامه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص111- 128.

دوستخواه، ج. (1380). «رهنمودی دیگر به افزودگی چهار بیت در دیباچۀ شاهنامه»، حماسۀ ایران یادمانی از فراسوی هزاره‌ها، تهران: آگه، صص 113- 119.

ذوالفقاری، ح.، و جعفری (قنواتی)، م. (1394). «جهانگیرنامه»، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، جلد سوم، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 247- 249.

رستم‌نامه. (1387). به‌کوشش سجاد آیدنلو، تهران: میراث مکتوب.

ریپکا، ی. (1385). تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: سخن.

زرّین‌قبانامه. (1393). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.

زرّین‌کوب، ع. (1377). «روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی»، آینۀ میراث، سال اول، شمارۀ اول، صص 46‑ 53.

شاپوران، ع. (1400). «بررسی دستکاری‌های کاتب نسخۀ قاهره، مورّخ ۷۴۱ ق، در متن شاهنامه»، آینۀ میراث، دوره 19، شمارهٔ 1، صص 35- 59.

شریفی، م. (1387). فرهنگ ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.

شفیعی‌کدکنی، م. (1383). «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‌ها»، نامۀ بهارستان، سال پنجم، شمارۀ 1، صص 93‑110.

صفا، ذ. (1363). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طومار نقّالی شاهنامه. (1391). به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.

غفوری، ر.، و امینی، م. (1393). «بررسی عناصر دینی و اندیشه‌های عرفانی در حماسۀ جهانگیرنامه»، کاوش‌نامه، دورۀ 15، شماره 28، صص 293- 316.

فرامرزنامه. (1324 ه.ق). به اهتمام رستم تفتی، بمبئی: چاپخانه فیض رسان.

فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). به کوشش ماریولین فان زوتفن- ابوالفضل خطیبی، تهران: سخن.

فردوسی، ا. (1379). شاهنامهٔ فردوسی همراه با خمسۀ نظامی. [نسخۀ ‌سعدلو]. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ا. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، جلد ششم تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم تصحیح ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فردوسی، ا. (1389) شاهنامه، ‌نسخۀ کتابخانه شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، به‌کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.

فردوسی، ا. (بی تا). شاهنامه، دست‌نویس کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 5- 22236.

مادح، ق. (1325). جهانگیرنامه. چاپ اردشیر بنشاهی [چاپ سنگی]. بمبئی.

مادح، ق. (1380). جهانگیرنامه، به کوشش ضیاءالدّین سجادی، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک‌گیل.

مادح، ق. (بی تا). جهانگیرنامه، دست‌نویس کتابخانۀ ایندیا آفیس به شمارۀ Ethe.894..

مادح، ق. (بی تا). جهانگیرنامه، دست‌نویس کتابخانۀ ملّی پاریس به شمارۀ Supplement persan 498.

مادح، ق. (بی تا). جهانگیرنامه، دست‌نویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ 16777.

مادح، ق. (بی تا). جهانگیرنامه، دست‌نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 14367.

مادح، ق. (بی تا). جهانگیرنامه، مندرج در دست‌نویس شاهنامۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شمارۀ 5174.

مایل هروی، ن. (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: کتابخانه‌، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‌.

محقّق، م. (1380). ← مادح، قاسم.

مختاری. (1397). شهریارنامه، تصحیح رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

مرزبان فارسی، ر. (1399). فرامرزنامۀ کوچک، تصحیح ابوالفضل خطیبی- رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

مصاحب، غ. (1381). دایرة‌المعارف فارسی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

مول، ژ. (1354). دیباچۀ شاهنامه، ترجمۀ جهانگیر افکاری، تهران: سازمان کتاب‌های جیبی.

مهراد، ح. (1397). «تاریخ سرایش منظومۀ حماسی جهانگیرنامۀ قاسم مادح»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال چهاردهم، شمارۀ اول، صص 193- 205.

نفیسی، س. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران: فروغی.

نولدکه، ت. (1384). حماسه‌ی ملّی ایران، ترجمه بزرگ علوی، تهران: نگاه.

نیازکار، ف. (1386). «جهانگیرنامه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد دوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 593- 595.

De Blios, F. (1998). “Epics”, Iranica, Edited by Ehsan Yarshater, NewYork, vol 8. pp 474‑477

Zutphen, M. (2014), Farāmarz, the Sistāni Hero: Texts and Traditions of the Farāmarznāme and the Persian Epic Cycle, Brill: Leiden.