تحلیل گفتمان دو روایت مختلف از رویداد تاریخی جنگ قلعۀ دمدم

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 223، اسفند 1402، صفحه 21-44   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84016.1489

نویسنده

فرهاد محمدی^*

استادیار زبان و ادبیات کُردی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

چکیده

شکل‌گیری ادراک و دریافت فرد از موضوعی یک فرایند نظام‌مند است که بازنمایی آن در زبان و نشانه‌ها با عنوان گفتمان مطرح می‌شود. روایت‌ها نیز به منظور بیان ادراک و دریافت افراد از پدیده‌ها و مسائل پدید می‌آیند؛ ازاین‌رو نسبت روایت و گفتمان به هم، این‌گونه قابل ترسیم است که روایت گفتمان خاصی را بازنمایی می‌‌کند. بر این مبنا گفتمان را باید عاملی درونی و زیرساختی تلقّی کرد که در جهت‌بخشی معنایی و حالت‌دهی به پیکرۀ کلّی روایت نقش تعیین‌کننده دارد. از این جنبه قابل دریافت است که خاستگاه اختلاف دو روایت از یک رویداد نیز به گفتمان‌های متفاوتی مربوط می‌شود که به عنوان بافت و بستر از آنها پدید آمده‌اند. رویداد تاریخی جنگ قلعۀ دمدم نیز در تاریخ عالم‌آرای عباسی و رمان دمدم، اثر عرب شَمو، داستان‌نویس کُرد، به شکل دو روایت کاملاً متفاوت بازگو شده است؛ طوری که شخصیت اصلی به عنوان سوژۀ کنشگر، در این دو اثر دو هویت مختلف دارد و کنش‌ها و واکنش‌های وی در دو جهت کاملاً مختلف معناگذاری و ارزشگذاری شده است. در این پژوهش موقعیت سوژه، موضعگیری راوی و رویدادهای مهّم در دو روایت نامبرده از منظر تحلیل گفتمان بررسی شد و نتایج، دالّ بر این است که خاستگاه ارزش‌گذاری و معناگذاری‌های متفاوت در این دو روایت، به تقابل گفتمان‌های حاکم بر آنها‌ مربوط می‌شود. روایت تاریخ عالم‌آرا مبتنی بر گفتمان حاکمیت‌محور است که رویکرد تمرکزگرایی در قدرت‌ را دنبال می‌کند و روایت رمان دمدم نیز برآمده از گفتمان اقلیت‌محور است که خواهان تمرکززدایی از قدرت حاکمیت است.

کلیدواژه‌ها

روایت؛ تحلیل گفتمان؛ سوژه؛ تاریخ عالم‌آرا؛ رمان دمدم

مراجع

آقاجری، س، ه.، و همکاران. (1390). «شورش قلعۀ دمدم: چگونگی و علل آن در عصر شاه‌عباس اول». تاریخ اسلام و ایران. شمارۀ 9، صص. 1-18.

ترکمان، ا. (1390). تاریخ عالم‌آرای عباسی، ج2. به کوشش فرید مرادی. تهران: نگاه.

تولان، م. (1386). روایت‌شناسی: درآمدی زبان‌شناختی-انتقادی. ترجمۀ سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.

راسلی، آ. (1394). جادوی زاویۀ دید. ترجمۀ محسن سلیمانی. تهران: سورۀ مهر.

ریکور، پ. (1397). زمان و حکایت: کتاب اول: پیرنگ و حکایت تاریخی. ترجمۀ مهشید نونهالی. تهران: نشر نی.

زندیه، ح.، و قنبری، آ. (1395). «بررسی علل و پیامدهای سرکوب کُردهای برادوست و فتح قلعۀ دمدم در دوران حکومت شاه‌عباس اول صفوی». پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران. 4 (2): صص. 19-28.

شعیری، ح. (1394). «مقاومت، ممارست و مماشات گفتمانی: قلمروهای گفتمان و کارکردهای نشانه-معناشناختی آن». مجلۀ جامعه‌شناسی ایران. 16 (1): صص. 110-128.

قربانی‌فر، ی. (1389). «مقایسۀ چگونگی بازنمونی رویداد تاریخی دمدم در دو روایت بیت دمدم و عالم‌آرای عباسی». تاریخ نو. 1 (1): صص. 81-98.

کری، گ. (1391). روایت‌ها و راوی‌ها. ترجمۀ محمد شهبا. تهران: انتشارات مینوی خرد.

مارتین، و. (1389). نظریه‌های روایت. ترجمۀ محمد شهبا. چاپ چهارم. تهران: هرمس.

میلز، س. (1401). گفتمان. ترجمۀ مؤسسۀ خطّ ممتد اندیشه (زیر نظر نرگس حسنلی). چاپ پنجم. تهران: نشر نشانه.

ون دایک، ت. (1394). ایدئولوژی و گفتمان. ترجمۀ محسن نوبخت. تهران: انتشارات سیاهرود.

هوارث، د. (1398). گفتمان. ترجمۀ روح‌الله قاسمی. تهران: اندیشۀ احسان.

یارمحمدی، ل. (1391). درآمدی به گفتمان‌شناسی. تهران: هرمس.

یورگنسن، م و فیلیپس، ل. (1393). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. چاپ چهارم، تهران: نشر نی.

حەسەن، سەرباز. (١٤٠١). «گێڕانەوەی کارەساتی قەڵای دمدم لە نێوان کتێبی مێژووی عالەم ئارای عەباسی ئەسکەندەربەگی تورکمان و رۆمانی دمدم ی عەرەب شەمۆ». پژوهشنامه ادبیات کُردی. 8 (13). صص. 175-185.

شەمۆ، عەرەب. (١٩٧٥). دمدم. وەرگێڕ: شوکور مستەفا. بەغدا: کۆڕی زانیاریی کورد.

عومەر، سەروەر عەبدولڕەحمان. (٢٠٠٨). کارەساتی قەڵای دمدم لە بەر ڕۆشنایی سەرچاوە مێژوویی و دەقە فۆلکلۆرییەکاندا. سلێمانی: ئینستیتیۆتی کەلەپووری کوردی.

Genette, G. (1980). Narrative Discourse. Ithaca, N.Y. and London: Cornell University press.