انتساب سه رباعی از عارف ایجی به خیالی بخارایی در تذکرۀ لطائف‌الخیال

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 223، اسفند 1402، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.83542.1466

نویسنده

محمدصادق خاتمی^*

پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

یکی از شاعران فصیح دوران صفوی که صاحب لطائف‌الخیال (تألیف: 1076 - 1078 ق.) از او یاد کرده، عارف ایگی/ ایجی (976 ـ 1035 ق.) است. مؤلّف لطائف‌الخیال پس از ذکر عارف ایجی اصفهانی، از خیالی اصفهانی، که از رهگذر اشعاری که از او آورده، پیداست مراد او، خیالی بخارایی/ هروی (م: حدود 850 ق.)، از شاعران غزلسرای سدة نهم هجری و معاصر الغ‌بیگ (حک: 850 ـ 853 ق.) بوده، سخن گفته و یازده بیت از غزلیات و سه رباعی را به نام خیالی اصفهانی ‌آورده است، حال آنکه نگارنده دریافت که شش بیت، یعنی سه رباعی، از مجموع این هفده بیت، در منابع به نام عارف ایجی آمده است. در نوشتار حاضر، با روش توصیفی ـ تحلیلی به این مسئلۀ کانونی، یعنی واکاوی انتساب اشتباه سه رباعی از عارف ایجی به خیالی اصفهانی از سوی صاحب لطائف‌الخیال، پرداخته شده است، تا به دو پرسش‌، یعنی تبیین ضرورت مشخّص کردن انتساب سه رباعی از عارف ایجی به خیالی بخارایی در این تذکره و نیز دلایلی که می‌توان بر نادرستی نسب خیالی اصفهانی در لطائف‌الخیال ارائه داد، پاسخ داده شود. همچنین در بخش سوم مقاله، به هدف پژوهش حاضر، یعنی بررسی کامل اشعار خیالی اصفهانی در این تذکره، پرداخته شده و از رهگذر منابع نشان داده شده که جدای از یازده بیت که از خیالی بخارایی است و به اشتباه به نام خیالی اصفهانی آمده، سه رباعی هم از عارف ایجی، در لطائف‌الخیال به خیالی اصفهانی نسبت داده شده است.

کلیدواژه‌ها

لطائف‌الخیال؛ عارف ایگی/ ایجی؛ خیالی بخارایی؛ رباعی؛ انتساب

مراجع

آذر بیگدلی، ل. (1337). آتشکده: تذکرۀ شعرای فارسی‌زبان تا آخر قرن دوازدهم هجری. با مقدّمه و فهرست و تعلیقات سیّد جعفر شهیدی، تهران: مؤسّسۀ نشر کتاب.

آرزو، س. (1383ش/2004م). تذکرۀ مجمع‌النّفایس. ج 1، به‌ کوشش دکتر زیب‌النّساء علی‌خان (سلطان‌علی). اسلام‌آباد - پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

امیرعلیشیر نوایی، م. (1363). تذکرۀ مجالس‌النّفائس، به‌ سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: کتابفروشی منوچهری.

اوحدی بلیانی، ت. (1389). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. ج 5، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری، آمنه‌ فخر احمد، تهران: میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ایمان، ر. (1349). تذکرۀ منتخب‌اللّطایف. با مقدّمۀ دکتر تارا چند، به اهتمام سیّدمحمّدرضا جلالی نایینی، دکتر سیّدامیرحسن عابدی، تهران: تابان.

بخارایی، خ. (1352). دیوان خیالی بخارایی، به تصحیح عزیز دولت‌آبادی، تبریز: مؤسّسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

ـــــــــــــ (1380). دیوان خیالی بخارایی، به کوشش احمد کرمی، تهران: ما.

بوشهری‌پور، ه. (1388). «خیالی بخاری». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 3، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 104 – 105.

حزین، م. (1375). تذکرة‌المعاصرین، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات معصومۀ سالک، تهران: نشر سایه؛ دفتر نشر میراث مکتوب (وابسته به معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی).

خوشگو، ب. (1389). سفینۀ خوشگو. ج 2، تصحیح سیّد کلیم اصغر، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

خیّامپور، ع. (1368). فرهنگ سخنوران. ج 1، تهران: طلایه.

دارابی اصطهباناتی، م. لطائف‌الخیال. تهران: کتابخانه و موزۀ ملّی ملک، شمارۀ 4325 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت: سدۀ 12 ق.

ــــــــــــــــــــــ (1391). تذکرۀ لطائف‌الخیال. ج 1، تصحیح یوسف‌بیگ باباپور. با مقدّمۀ سیّد صادق حسینی اشکوری. قم: مجمع ذخائر اسلامی و کتابخانه و موزۀ ملّی ملک و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

دانشنامه. (1380). «عارف ایگی». دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در شبه‌قارّه)، به سرپرستی حسن انوشه، ج 4، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 1666 – 1667.

دولت‌آبادی، ع. (1352)، «ترجمۀ حال خیالی بخارایی» ← بخارایی.

دولتشاه سمرقندی، د. (1382). تذکرة‌الشّعراء. به ‌اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.

رازی، ا. (1378). تذکرۀ هفت‌اقلیم. ج 1، تصحیح، تعلیقات و حواشی سیّد محمّدرضا طاهری «حسرت»، تهران: سروش.

زرّین‌کوب، ع. (1361). نقد ادبی. ج 1، تهران: امیرکبیر.

سلیم بهوپالی، س. (1295ق./ 1878م). صبح گلشن [چاپ سنگی]، کلکته: مطبع شاهجهانی.

سیستانی، ح. تذکرۀ خیرالبیان. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 923 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت: 1087 ق.

شفیق، ل. (1977). تذکرۀ شام غریبان. مرتّبه محمّد اکبرالدّین صدّیقی. کراچی: انجمن ترقّی اردو.

صبا، م. (1343). تذکرۀ روز روشن. به ‌تصحیح و تحشیۀ محمّدحسین رکن‌زادۀ آدمیّت. تهران: کتابخانۀ رازی.

صدّیق حسن‌خان، م. (1293ق./ 1876م). شمع انجمن [چاپ سنگی]، هند: مطبع شاهجهانی.

صفا، ذ. (1370). تاریخ ادبیات در ایران. ج 5 (بخش دوم و سوم)، تهران: فردوس با همکاری نشر نما.

طهرانی، آ. (1403ق./1978م). الذّریعة إلی تصانیف‌الشّیعة، القسم‌ الاوّل من الجّزء التّاسع، بیروت: دارالاضواء.

فتوحی، م. (1386). «تذکره‌نویسی». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 302 – 304.

فخرالزّمانی قزوینی، ع. (1340). تذکرۀ میخانه. با تصحیح و تنقیح و تکمیل تراجم به اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: شرکت نسبی حاج محمّدحسین اقبال و شرکا.

فیروزیان‌حاجی، م. (1398). «عارف ایگی»، در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قارّه، ج 5، زیر نظر محمّدرضا نصیری، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 375 - 377.

گلچین معانی، ا. (1363). تاریخ تذکره‌های فارسی. ج 2، تهران: کتابخانۀ سنایی.

ــــــــــــــــــ (1369). کاروان هند. ج 2، مشهد: مؤسّسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

مدرّس تبریزی، م. (1374). ریحانة‌الادب. ج 2 - 4، تهران: خیّام.

منزوی، ع. (1332). فهرست کتابخانۀ اهدایی آقای سیّد محمّد مشکوة به کتابخانۀ دانشگاه تهران، ج 2، تهران: دانشگاه تهران.

مهدوی، س. (1371). خاندان شیخ‌الاسلام اصفهان (از عصر صفویه تا دوران معاصر). اصفهان: گل بهار.

ــــــــــــــ (1386). اعلام اصفهان. ج 1، تصحیح، تحقیق و اضافات غلامرضا نصراللهی. اصفهان: سازمان فرهنگی‑تفریحی شهرداری اصفهان.

مینای آزادانی اصفهانی، م. (2007). صبح صادق (مطلع دوازدهم)، مقدّمه و تصحیح پرفسور سیّد امیرحسن عابدی. علیگر: انتشارات انستیتوی تحقیقات فارسی دانشگاه اسلامی علیگر.

نفیسی، س. (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. ج 1 - 2، تهران: کتابفروشی فروغی.

نقوی، س. (1347ش/ 1968م). تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان. تهران: مؤسّسۀ مطبوعاتی علمی.

واله داغستانی، ع. (1384). تذکرۀ ریاض‌الشّعراء. ج 2. مقدّمه، تصحیح و تعلیق سیّدمحسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

هاشمی سندیلوی، ش. (1970م). تذکرۀ مخزن‌الغرائب. ج 2، با مقابلۀ نسخ متعدّد خطّی و تصحیح و توضیح به‌اهتمام دکتر محمّد باقر، لاهور: دانشگاه پنجاب.

هدایت، ر. (1344). تذکرۀ ریاض‌العارفین، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران: کتابفروشی محمودی.

هلالی جغتایی، ب. (1368). دیوان هلالی جغتایی با شاه و درویش و صفات‌العاشقین او، به ‌تصحیح و مقابله و مقدّمه و فهرست از سعید نفیسی، تهران: سنایی.