موضوع علم اصول در سنجهٔ قاعدۀ منطقی «موضوع کل علم ما یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه»

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 223-242   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.84753.1279

نویسندگان

فاطمه رجائی¹؛ مصطفی مومنی²؛ ملیحه خدابنده بایگی^{* 3}

¹استادیار گروه فقه و حقوق حکیم سبزواری

²دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی نیشابور

³استادیار،گروه معارف اسلامی،دانشگاه پیام نور.تهران.ایران

چکیده

قاعدهٔ «موضوع کل علم ما یُبحث فیه عن عوارضه الذاتیه»، ازجمله قواعدی است که منطق‌دانان در منطق بیان کرده و در بحث موضوع علم و نیز عرض ذاتی با تفصیل بیشتری به آن پرداخته و آن را در سایر علوم، مانند فلسفه و طب و... به کار برده‌اند. سخن در این است که آیا این قاعده شامل همهٔ علوم، ازجمله علم اصول می‌شود؟ مسلّم این است که با پیشرفت و گستردگی علوم، شاخه‌هایی از دانش به وجود آمده که در گسترهٔ این قاعده گنجانده نمی‌شوند و در آن‌ها از مباحثی سخن گفته می‌شود که به تعبیر منطقی، از عوارض ذاتیِ موضوع آن علم خارج هستند. یکی از این علوم، علم اصول فقه است. علمای این علم در بحث موضوع آن، برحسب این قاعده دچار تشتت رأی شده و نظریات متفاوتی از این قبیل ارائه داده‌اند: دادن وحدت مسائل به هدف آن، نفی عرض ذاتی‌بودن مسائل علم و قرائت جدیدی از عرض ذاتی. در این نوشتار به بیان منشأ این تشتت آرا می‌پردازیم و معتقدیم که عدم‌التفات در گسترهٔ این قاعده و مباحث مربوط به این قاعده که منطق‌دانان بیان کرده‌اند، زحمت اصولیان در توجیه نظر خویش را مضاعف کرده است.

کلیدواژه‌ها

عوارض ذاتی؛ موضوع علم اصول؛ منطق؛ موضوع عام؛ مسائل علم

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: اسماعیلیان، 1410ق.

آملى، هاشم. تقریرات الأصول. تهران: بی‌نا، چاپ‌اول، 1405ق.            

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. برهان شفا. ترجمه و شرح مهدی قوام صفری. تهران: فکر روز، 1373.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. دانشنامۀ علائی. به‌تصحیح محمد معین. همدان: دانشگاه بوعلی، 1383.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. رسائل. قم: بیدار، بی‌تا.

ارسطو. متافیزیک. ترجمۀ شرف‌الدین خراسانی. تهران: گفتار، 1366.

اصفهانی، محمدحسین. الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه. قم: دار احیاء العلوم الإسلامیة، 1363.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. قم: آل‌البیت لاحیاء التراث، 1418ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع فکر الإسلامی، چاپ‌اول، 1419ق.

ایوان کیفی، محمدتقى‌بن‌عبدالرحیم. هدایة المسترشدین ف‍ی‌ ش‍رح ‌م‍ع‍ال‍م ‌ال‍دی‍ن‌. قم: دار الفکر، چاپ‌دوم، 1429ق.

بجنوردى، حسن. منتهى الأصول. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1380.

بروجردی، حسین. نهایة الأصول. گردآوری حسینعلی منتظری. قم: دار الفکر، چاپ‎اول، 1361.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: اسراء، 1386.

حکیم، محمدتقی. اصول العامه للفقه المقارن. قم: آل‌البیت(ع)، 1979م.

حیدری، علی‌نقی. اصول الإستنباط. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1376.

خمینی، روح‌الله. انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة. تهران: انتشارات عروج وابسته به مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1427ق.

خمینی، روح‌الله. تهذیب الأصول. به‌تقریر جعفر سبحانی، قم: دار الفکر، 1423ق.

خویى، ابوالقاسم. مصباح الأصول. به‌تقریر محمد سرور واعظ حسینى بهسودى. قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی، 1422ق.‌

روحانى، محمد. منتقى الأصول. قم: چاپ‌اول، 1413ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. به‌تقریر سیدمحمود هاشمی شاهرودی.  قم: مؤسسة النشر، 1421ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1407ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. اسفار. بیروت: دار الإحیاء التراث العربی، 1981م.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. التنقیح فی المنطق. به‌تصحیح غلامرضا یاسی‌پور، به‌اشراف سیدمحمد خامنه‌ای. بی‌جا: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378.

ضمیری، محمدرضا. دانشنامۀ اصولیان شیعه. قم: بوستان کتاب، 1384.

طباطبائی، محمدحسین. نهایة الحکمه. به‌تحقیق عباسعلی زارعی سبزواری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة فی الأصول الفقه. به‌تحقیق محمدرضا انصاری، بی‌جا: بی‌نا، 1317.

عراقی، ضیاءالدین. مقالات الأصول. به‌تحقیق منذر حکیم، محسن عراقی، مجتبی محمودی. قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1420ق.

عراقى، ضیاء‌الدین‌. نهایة الأفکار. به‌تقریر محمدتقى بروجردى نجفى. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ‌سوم، 1412ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. الجوهر النضید. قم: بیدار، 1371.

فارابی، محمدبن‌محمد. المنطقیات للفارابی. به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه. قم: کتابخانۀ آیة‌الله مرعشی، 1408ق.

فیاضی، محمدحسن. محاضرات فـی عـلم الأصول. قم: قدس، 1422ق.

قراملکی، احدفرامرز، علی مظهر قراملکی. «الگوی علم‌شناسی اصولیان». مقالات و بررسی‌ها. دفتر75، (بهار و تابستان 1383): 105-124.

کاکائی، قاسم. «عرض ذاتی به‌عنوان معیار وحدت و تمایز مسایل علوم». مجلۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، ش۱۰ (تابستان۱۳۸۴): 97-72.

کمره‌ای، محمدباقر. اصول الفوائد الغرویة فی مسائل علم اصول الفقه الإسلامی. تهران: فردوسی، بی‌تا.

گرجی، ابوالقاسم. تحول علم اصول. تهران: بعثت، 1361.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. معارج الأصول. به‌تحقیق محمدحسین رضوی. قم: آل‌البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.

مصطفوی، سیدکاظم. «ماهیت حکم». مجلۀ حقوق. دورۀ 39، ش1، (بهار 1388): 289-310.

مطهری، مرتضی. آشنایی با علوم اسلامی؛ منطق، فلسفه. قم: صدرا، چاپ‌اول، 1358.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: دار الفکر، چاپ‌ششم، 1388.

مفتونی، نادیا. پژوهشی در فلسفۀ علم دانشمندان مسلمان. تهران: سروش، 1393.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. گردآوری احمد ‎قدسی. قم: آل‌البیت(ع)، 1416ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین الأصول. تهران: مکتبه العلمیة الإسلامیة، 1378ق.

ناظمی اردکانی مهدی و دیگران. «الگو‌های نوین علم‌شناسی اصولیان». فقه و اصول. س47، ش١٠٠، (بهار1394): ١٨٥-۲۰7.

نائینی، محمدحسین،  فوائد الأصول. گردآوری محمدعلی کاظمی خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1409ق.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد. اساس الإقتباس. به‌تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران، 1376.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد. شرح الإشارات و التنبیهات. تهران: حیدری، 1379ق.

هادوی تهرانی، مهدی. گنجینۀ خرد؛ بررسی تحلیلی منطق در مهد تمدن اسلامی. تهران: الزهرا، چاپ‌اول، 1369،

همدانی مصطفی. «تبیین دیدگاه‌های انتقادی امام خمینی در استفاده از روش فلسفی در علم اصول». کاوشی نو در فقه، ش82 (زمستان1393)، 11-139.