کاربست استعارۀ دایره در ترسیم نظام هستی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 169-189   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.83971.1266

نویسنده

محمدرضا ارشادی نیا^*

دانشیار/دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

ازجمله مهم‌ترین موضوعات و بلکه منحصربه‌فردترین مسائل، «توجیه و تبیین» و «اثبات و تثبیت» آموزه‌های مرتبط با مبدأ و معاد در هستی‌شناسیِ فلسفۀ اسلامی است. بیان‌های گونا‌گون، تلاش حِکمی را در تصویرسازی مبدأ و معاد در حکمت اسلامی به خود اختصاص داده است؛ از همه رایج‌تر در متون فلسفی، استفاده از کلان‌استعارۀ دایره و به‌تبع آن، خُرداستعاره‌های مرتبط جهتی و حرکتی همانند قوس و صعود و نزول است، البته استعاره نه به‌عنوان آرایه‌ای ادبی؛ بلکه به‌عنوان ابزاری برای ایضاح به‌هنجار و ایفای مقاصد دور از حس و دشوار فلسفی با کمکِ متناظردانستنِ دو قلمروِ مبدأ و مقصد. در دورۀ معاصر، این‌گونه استفاده از استعاره را استعارۀ مفهومی نامیده و آن را از موضوعات کلیدی علم زبان‌شناسیِ شناختی به شمار آورده و مؤثر و مطلوب برای معرفت‌زایی دانسته‌اند. نخستین‌بار در حکمت اسلامی، محقق داماد به این استعاره و توجیه کاربستِ آگاهانهٔ آن توجه نشان داد و حکمای متعالی بیشترین تصویرسازی و توجیه و تبیین و ارائهٔ مقاصد فلسفی را براساس آن به کار بسته‌اند. هدف این نوشتار، بخشی از این تلاش برای بیان محتوایی این استعاره است.

کلیدواژه‌ها

استعاره؛ دایره؛ قوس نزول؛ قوس صعود؛ مبدأ و معاد

مراجع

آشتیانی، جلال‌الدین. شرح بر زاد المسافر ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1381.

آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمه بر اصول المعارف. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.

آشتیانی، جلال‌الدین. مقدمه بر رسائل فلسفى صدرالمتألهین‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1387.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. المبدأ و المعاد. تهران: دانشگاه تهران، 1363.

ابن‌عربى، محمدبن‌علی. الفتوحات المکیة. بیروت: دار الصادر، بی‌تا.

اخوان الصفاء. رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء. بیروت: دار صادر، بی‌تا.

اکبری، رضا و دیگران. «استعارۀ مفهومی و مسئلۀ زیادت وجود بر ماهیت در فلسفۀ اسلامی». حکمت سینوی، ش63 (1399): 141-162.

پناهی، نعمت‌الله. «استعارۀ مفهومی الگوی ادراکی تجربۀ عرفانی در عقل سرخ سهروردی». کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، ش35، (1396): 9-29.

حسن‌زادۀ آملی، حسن. تعلیقه بر آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

خادم‌زاده، وحید. «استعاره‌های مفهومی علیت در دیدگاه لیکاف». شناخت، ش7 (1393): 71-33.

خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ مفهومی دانستن به‌مثابۀ دیدن در نظام فلسفی ملاصدرا». حکمت معاصر، ش13 (1401): 65-93.

خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ وجود به‌مثابۀ امر سیال در فلسفۀ ملاصدرا». فلسفه و کلام اسلامی، ش2 (1396): 187-204.

خادم‌زاده، وحید. «استعارۀ وجود به‌مثابۀ نور در فلسفۀ ملاصدرا». فلسفه و کلام اسلامی، ش19 (1395): 1-34.

خمینى، روح‌الله. سرّ الصلاة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1383.

رضازاده و دیگران. «جستاری در باب برخی استعاره‌های علیت در فلسفۀ سهروردی». حکمت معاصر، ش 1 (1399): 2- 22.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی. شرح المنظومة. قم: نشر ناب، 1422ق.

سبزوارى‌، هادی‌بن‌مهدی. اسرار الحکم‌. قم: مطبوعات دینى‌، 1383.

سپهری، مهدی. «نقش استعاره در اصالت وجود؛ بررسی معناشناختی». نامۀ حکمت، ش2 (1382): 163-172.

شاه‌آبادى، محمدعلى. رشحات البحار. تهران: پژوهشکدۀ فرهنگ و اندیشۀ اسلامى، 1386.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الحکمة المتعالیة. بیروت: دار احیاء التراث‌، 1410ق.

صدرالدین شیرازی‌، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه، 1354.

صدرالدین شیرازی‌، محمدبن‌ابراهیم. المبدأ و المعاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1380.

طباطبائی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: صدرا، 1372.

عبدالرزاق کاشى‌، عبدالرزاق‌بن‌جلال‌الدین. شرح منازل السائرین. قم‌: بیدار، 1385.

عبدالرزاق کاشى‌، عبدالرزاق‌بن‌جلال‌الدین. مجموعۀ رسائل و مصنفات‌. تهران: میراث مکتوب‌، 1380.

فیض کاشانى، محسن. اصول المعارف‌. قم: دفتر تبلیغات اسلامى‌، 1375.

قائمی‌نیا، علیرضا و دیگران. «استعارۀ مفهومی وحی رسالی در قرآن کریم». ذهن. ش5 (1399): 81-34.

محقق داماد، محمدباقربن‌محمد. جذوات و مواقیت‌. تهران: میراث مکتوب‌، 1380.

مستملى، اسماعیل‌بن‌محمد. شرح التعرف لمذهب التصوف. تهران: اساطیر، 1363.

نسفى، عزیزالدین‌بن‌محمد. الإنسان الکامل. تهران: طهورى، 1386‌.

نسفى، عزیزالدین‌بن‌محمد. بیان التنزیل. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1379.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد. آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.